Tác động văn hoá của “đổi mới” xét như một mô thức phát triển.
Nov 28, 2010
Cali Today News - Bài tham luận này hiện đang được chuyền tay với tốc độ nhanh và giới trí thức trong nước đang đọc và bàn bạc nhiều. Ṭa soạn nhận được bài viết này từ những trí thức trong nước và xin chuyển lại cho qúy độc giả tham khảo và góp phần luận bàn. Ở trong nước, quyền tự do tư tưởng và phát biểu đă bị tước đoạt hoàn toàn; do vậy, sự tranh luận và bàn cải sẽ gần như bị bế tắt. Chúng ta ở hải ngoại có được quyền này một cách đầy đủ và chúng tôi hy vọng sẽ nhận được nhiều ư kiến từ qúy vị. Hẵn nhiên, mọi ư kiến đều được trân trọng, không nhất thiết phải phù hợp với quan điểm của ṭa soạn, kể cả ư kiến qua bài tham luận dưới đây cũng là của riêng của tác giả. Trân trọng.
Vấn đề xuống cấp văn hoá và nếp sống hiện nay đă lan rộng đến mức báo động đỏ, khắp nơi đă có rất nhiều người lên tiếng cảnh báo thống thiết. Theo tôi th́ đây không phải chỉ là sự suy thoái riêng rẽ và đơn thuần về đạo đức, văn hoá mà thực sự bắt nguồn từ cái mô thức phát triển tổng thể đă quy định sự suy thoái thuộc các lĩnh vực này. Tính chất trầm trọng của sự xuống cấp văn hoá đó cũng chính là ư nghĩa phá sản trầm trọng của một mô thức phát triển mang tính chất lịch sử mà chúng ta đă chọn và cũng v́ vậy vấn đề đặt ra ở đây sẽ là vấn đề đi t́m nguyên nhân phá sản về mặt lịch sử của mô thức đó. Tôi có một bài viết đặt vấn đề một cách tương tự [Văn hoá và một chính sách phát triển văn hoá, Diễn Đàn số 27, 01.02.1994], tham gia một đề tài nghiên cứu do trung tướng Trần Độ đảm nhận cách đây gần 20 năm, nay xem lại thấy vẫn c̣n có những điều thích hợp nên nhân dịp này xin tóm tắt tinh thần bài viết đó vào vài điểm, có thêm một vài ư bổ sung.
*
Trước hết, tôi cho rằng trong việc quyết định con đường phát triển của đất nước, chúng ta đă có một sự ngộ nhận trầm trọng khi đồng nhất khái niệm “chủ nghĩa xă hội” mà chúng ta đă chọn lựa vào thời cách mạng giải phóng dân tộc với nội dung khái niệm “xă hội chủ nghĩa” mà chúng ta coi là h́nh thái kinh tế xă hội cần xây dựng để đưa đất nước vào con đường hiện đại hoá. Logic của vấn đề ở đây là: công cụ A giúp chúng ta hoàn thành nhiệm vụ A th́ nó cũng sẽ giúp chúng ta hoàn thành nhiệm vụ B. Logic này cũng là cơ sở của luận điểm của Lenin về phong trào giải phóng dân tộc: phong trào này là một bộ phận của phong trào chống tư bản, đế quốc do quốc tế vô sản lănh đạo nên sau khi dựa vào quốc tế vô sản hoàn thành cách mạng dân tộc rồi th́ phải tiến lên xây dựng ngay chủ nghĩa xă hội, không thông qua giai đoạn phát triển tư bản để tiếp tục sự nghiệp chống đế quốc do quốc tế vô sản lănh đạo.
Có thể trong điều kiện lúc bấy giờ, chúng ta có nhiều lư do để xác tín vào sự chọn lựa ấy, nhưng những ǵ diễn ra về sau đă chứng minh rằng cái logic ấy không phù hợp thực tế. Bản chất của hai phạm trù – giải phóng dân tộc và phát triển xă hội – là khác nhau hoàn toàn. Khái niệm “chủ nghĩa xă hội” mà chúng ta chọn trong thời kỳ đấu tranh giải phóng dân tộc là khái niệm chỉ về chỗ dựa thực tế của một lực lượng ngoại tại. Chỗ dựa này tuy gọi là “phe xă hội chủ nghĩa” nhưng lại có nội dung đặc thù về lư luận lẫn lịch sử của một thực thể chính trị cụ thể, gọi là Đệ tam Quốc tế, lúc bấy giờ được cách mạng Việt Nam coi như cái “cần thiết”, cho cuộc đấu tranh – và do hoàn cảnh đặc biệt của Việt Nam, cuộc chiến đấu chống xâm lược của chúng ta có phần phù hợp với sự chọn lựa đó, nghĩa là nghiêng về việc dùng bạo lực cách mạng để cướp chính quyền, nên có người đă nói ở đâu đó – h́nh như nhà văn Nguyên Ngọc – rằng sự chọn lựa đó chỉ mang tính chất t́nh thế, một chọn lựa “cực chẳng đă”, chứ không phải và cũng không thể xem là một chọn lựa một lần cho măi măi, như một chân lư.
Tất cả nhưng khó khăn triền miên mà chúng ta gặp phải trong xây dựng sau khi đă hoàn thành cuộc đấu tranh giành độc lập và thống nhất chính là do chúng ta đă vẫn cứ xem việc chọn lựa mang tính chất t́nh thế ấy như một chọn lựa tuyệt đối, vĩnh viễn, giống như một người sau khi ṃ mẫm đi t́m đă nhận được của trời một cái cẩm nang thần kỳ, hễ mỗi lần gặp khó khăn, mở ra là giải quyết được mọi việc trên đời. Thực tế đă cung cấp nhiều bằng chứng cho biết sự chọn lựa của chúng ta không phải là một cái cẩm nang thần kỳ, và sự huyễn hoặc của sự thần kỳ này không thể viện dẫn “lập trường”, “ḷng tin” hay sự “trung thành”… mà bảo vệ được. Đây là một vấn đề vừa học thuật vừa thực tế mà xét cả hai mặt này, cái mô thức mà chúng ta gọi là “chủ nghĩa xă hội”, ban đầu là một cương lĩnh xây dựng trực tiếp, sau này chuyển thành một “định hướng” tiến lên lại không t́m được cơ sở nào để tự biện minh về tính chất nghiêm chỉnh và khả thi của nó, dù cho nó có được giải thích như thế nào, vận dụng cách nào đi nữa, bao lâu đi nữa.
Chúng ta thường cho là “khoa học” khi coi chủ nghĩa “Mác-Lênin” như cái kim chỉ nam tất yếu dẫn đất nước đi về tương lai tươi đẹp gọi là “xă hội xă hội chủ nghĩa”, nhưng phân tích đến cùng về mặt lư luận, chúng ta thấy việc dựa vào những biện pháp của Lenin để thực hiện các mục tiêu do Marx đề xuất chỉ tạo ra kết quả ngược lại với chính viễn cảnh xă hội tươi đẹp mà Marx đă h́nh dung, ấy là chưa nói đến việc khi phân tích đến nguồn gốc bản thân học thuyết Marx chúng ta đă có đủ luận cứ để chứng minh rằng đến lượt nó, học thuyết về tương lai tươi đẹp này cũng chỉ là kết quả logic h́nh thành từ một giấc mơ triết học, nhất là khi lại giao sứ mạng thực hiện cho một chủ thể hư ảo là “giai cấp vô sản”. Đó hoàn toàn không phải là xu thế phát triển của thời đại, cũng không phải là quy luật sinh thành của lịch sử như chúng ta đă ngộ nhận và thuyết minh mà chỉ là những phản ứng chính đáng nhưng lại mang tính mộng ảo của những người trí thức bức xúc trước những bất công gay gắt của chủ nghĩa tư bản thời sơ khai mà cũng là thời kỳ chủ nghĩa tư bản đồng hoá với chủ nghĩa thực dân, chủ nghĩa đế quốc.
Đem những luận điểm mộng ảo về lư tưởng đó ra thực hiện, và lại thực hiện bằng biện pháp toàn trị của một guồng máy quyền lực tự cho ḿnh là đại diện duy nhất cho sự minh triết về Lịch sử, tất sẽ dẫn đến một hậu quả kỳ quặc mà Marx gọi là sự “phóng chiếu lộn ngược”, khái niệm này Marx sử dụng để chỉ sự kiện lư tưởng của trường kinh tế cổ điển khi áp dụng vào thực tế đă đi ngược lại những nguyên lư do bản thân nó đặt ra. Với mô thức gọi là “chủ nghĩa xă hội” ở Việt Nam , hiện tượng đó cũng lặp lại: tất cả đều diễn ra ngược lại với cái mục tiêu mà chúng ta coi là lư tưởng khi đem thực hiện sau khi đă thanh toán xong chủ nghĩa thực dân.
Về mặt kinh tế, mô thức đó không dẫn đến giàu sang, sung măn mà chỉ có thiếu thốn, nghèo nàn ; đường lối xây dựng đặt trên chủ nghĩa duy ư chí chỉ tạo ra những quyết sách quan liêu, ảo tưởng, tuỳ tiện, nên không hề có phát triển v́ động lực phát triển đă bị huỷ diệt. Về chính trị, những khẩu hiệu gọi là “do dân, v́ dân, của dân” vốn là cơ sở của các cuộc cách mạng dân chủ đích thực, đă trở thành những hứa hẹn mị dân thô lậu, đem ra tuyên truyền chỉ mang lại những hiệu ứng phản tác dụng. Xă hội công dân với những quyền dân sự tối thiểu đă bị đẩy vào “thế giới ngầm” bất hợp pháp và đất nước th́ bị quản lư như một trại lính. Nhà nước mệnh danh “đầy tớ của nhân dân” thực chất là một h́nh thái Nhà nước - đảng, tập hợp từ ư chí chủ quan của một thiểu số tự lập và tự giam ḿnh trong những giáo điều phản hiện thực, cô lập với đông đảo xă hội, duy tŕ sự tồn tại của ḿnh bằng cách áp đặt một cung cách quản lư bằng mệnh lệnh từ trên rót xuống theo kiểu chiến tranh, một chiều, độc đoán. Kết quả: không có phát triển mà cũng không có dân chủ và công bằng.
Người ta không thể không đặt ra câu hỏi: tại sao đất nước lại chọn con đường này, đó có phải là con đường tất yếu? Có rất nhiều câu trả lời xuất phát từ nhiều quan điểm khác nhau. Có quan điểm cho rằng mọi việc đă bắt đầu từ Đại hội Tours, năm 1920, khi Nguyễn Ái Quốc chuyển hướng từ chủ trương canh tân ôn hoà của Phan Châu Trinh sang con đường cách mạng cực đoan của Đệ tam Quốc tế. Cũng có ư kiến muốn lấy năm 1923 làm cột mốc giải thích khúc quanh cho số phận của Việt Nam khi Nguyễn Ái Quốc từ giă môi trường hoạt động khuynh tả ở nước Pháp dân chủ để sang Nga hội nhập vào mô thức chuyên chế kiểu phương Đông.
Tất cả đều có lư do để biện luận, tuy vậy theo nhận định của nhiều người khác th́ chính xác nhất có lẽ phải kể đến thời điểm 1949 khi cách mạng Trung quốc thành công nhờ đó Việt Nam t́m được một căn cứ địa trực tiếp, lâu dài, làm chỗ dựa vững chắc để củng cố và đẩy mạnh cuộc kháng chiến chống thực dân, nhưng cũng từ cái cột mốc thời gian “cần thiết” sinh tử với độc lập dân tộc đó mà cách mạng Việt Nam, dưới nhiều h́nh thức, đă tạo điều kiện cho sự du nhập vào tổ chức của ḿnh một hệ tư tưởng tệ hại nhất trong những hệ tư tưởng gọi là “xă hội chủ nghĩa” phản Marx nhưng vẫn nhân danh Marx để giải phóng loài người – đó là chủ nghĩa Mao, một thứ chủ nghĩa Stalin “mang đặc điểm Trung quốc”.
Bằng những cuộc chỉnh huấn tư tưởng, nếu chủ nghĩa Mao đó đă bơm được máu đen vào cơ thể Đảng Việt Nam th́ về mặt xă hội, bằng khuyến dụ những cuộc tàn sát truy bức mệnh danh “đấu tranh giai cấp”, “cải cách ruộng đất”, nó đă đào bới đến tận gốc rễ nền văn hoá truyền thống của dân tộc – bằng cách đưa lên hàng chính diện các nhóm dân cư hạ đẳng nhất của xă hội, biến các tầng lớp này thành lực lượng ṇng cốt thực hiện đường lối xây dựng “xă hội mới” theo mô thức Mao, đồng thời khuấy lên từ đáy sâu của lịch sử dân tộc các tính chất cặn bă nhất của con người là sự ngu dốt, cơ hội, ti tiện, hẹp ḥi, thù hận… biến chúng thành hệ giá trị làm nền cho mọi hoạt động tinh thần mà dấu tích vẫn c̣n hằn sâu vào đời sống văn hoá của đất nước cho đến ngày nay, chưa biết đến bao giờ mới gột sạch được.
*
Cần phải nói thêm điều quan trọng khác về sự ngộ nhận trên đây là sự ngộ nhận đó vẫn không hề chấm dứt khi, trước sự khủng hoảng và bất lực của mô thức cũ, chúng ta buộc phải thay đổi chỉ đạo chiến lược về phát triển nhưng lại nhằm mục đích tạo cho h́nh thái kinh tế xă hội đă chọn một số thuộc tính mới cốt chỉ để duy tŕ cho được con đường đi lên mệnh danh “chủ nghĩa xă hội” trong điều kiện “phe xă hội chủ nghĩa” đă sụp đổ, bằng cách khai sinh ra chủ trương gọi là “đổi mới”. Nguồn gốc của đường lối này thật sự không mới lắm. Nó đă bắt nguồn từ NEP của Lenin: nắm vững chuyên chính của Đảng - Nhà nước – tôi không dùng khái niệm “chuyên chính vô sản” v́ chẳng thấy có chút ǵ gọi là vô sản trong cấu trúc của thực thể Đảng - Nhà nước do Lenin lập ra cả – cho phép một bộ phận tư sản trước đây bị cấm đoán nay được hoạt động trở lại để giải quyết sự bế tắc của h́nh thái gọi là “xă hội chủ nghĩa thời chiến”, thực chất là thứ chủ nghĩa xă hội phản mác xít tư biện, không tưởng và giáo điều.
Thực sự th́ theo chiến lược cách mạng quen thuộc của Lenin, “chính sách mới” đó chỉ là thủ thuật chính trị áp dụng vào kinh tế gọi là lùi một bước để chuẩn bị tiến lên hai bước. Cốt tuỷ của vấn đề ở đây là sử dụng có kiểm soát thật nghiêm nhặt khu vực tư bản tư nhân để hỗ trợ cho h́nh thái chủ nghĩa tư bản nhà nước đang được xây dựng vốn là thực chất của danh xưng “chủ nghĩa xă hội” theo mô thức Lenin. V́ thế mô thức này, những nhà nghiên cứu phương Tây về sau đă hoàn toàn có lư khi gọi là chủ nghĩa Lenin-thịtrường (market-Leninism) và cho rằng những ǵ mà Việt Nam (hiển nhiên có cả Trung quốc) áp dụng hiện nay vẫn xuất phát từ một phiên bản gốc.
Để giải quyết những khó khăn do thứ chủ nghĩa xă hội giáo điều và không tưởng gây ra sau những năm cải tạo triệt tiêu nền sản xuất hàng hoá, một bộ phận lănh đạo của Đảng (đặc biệt ở miền Nam) đă cho phép “bung ra” với số một số thể nghiệm “xé rào” cục bộ hướng về mô thức nói trên từ 1979, nhưng phải đợi đến sau 1986 với ảnh hưởng của chính sách perestroika, kế đến là sự sụp đổ của Đông Âu và Liên xô th́ mới h́nh thành rơ rệt như mô thức “đổi mới” đúng nghĩa, và diễn ra trên phạm vi toàn quốc.
Lư luận về “bước lùi” thoả hiệp tạm thời của Lenin ở đây đă bị đẩy xa hơn nhiều lần về khoảng cách: kinh tế thị trường ngày càng được xác lập đồng bộ hơn qua sự hợp tác với thế giới tư bản, của cải xă hội xuất hiện phong phú do các nguồn đầu tư và nhập cảng từ bên ngoài, xă hội thoát khỏi t́nh trạng chia đều sự nghèo đói trầm kha thời kỳ mệnh danh là “quan liêu bao cấp”. Giai cấp trung lưu tư sản dựa vào hoạt động kinh tế của nhà nước đă xuất hiện trở lại, tuy c̣n yếu ớt nhưng đă trở thành một thực thể quan trọng, xă hội công dân cũng từ đó được phục hồi đóng vai tṛ chủ động nhiều hơn cho sinh hoạt nhiều mặt của cộng đồng, một số quyền tự do dân sự, chủ yếu trong lĩnh vực đi lại, làm ăn, học tập đă được nới lỏng hơn nhiều so với trước đây.
Nhưng để quản lư t́nh trạng mới này, nhân danh sự ổn định chính trị, nhân danh chủ trương kiên tŕ t́m đường “tiến lên chủ nghĩa xă hội”, các nhà ư thức hệ của Đảng vẫn bám chặt vào hệ tư tưởng đă chọn từ thời chiến tranh chống thực dân – trải qua nhiều lần nhào nặn đă thấm đẫm nội dung bị mao-ít hoá –, với những phạm trù lư luận quen thuộc, ṃn sáo, lạc lơng, hoàn toàn bị những diễn biến mới của thực tế phủ định (như chuyên chính vô sản, truyền thống cách mạng, xu thế tất yếu của thời đại, sự tất yếu của chủ nghĩa hội, sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất, quốc doanh là chủ đạo, sở hữu toàn dân về đất đai v.v…), bất khả thi hoàn toàn nhưng vẫn được sử dụng cho mục đích duy tŕ tính chính danh đă quá ṃn mỏi, suy yếu của Đảng, bằng những thủ đoạn g̣ ép giả tạo (gọi là điều tiết) buộc sự vận hành của kinh tế thị trường phải khuôn nắn theo những chính sách được quy định bởi những phạm trù lư luận giáo điều nói trên, và cũng chính v́ vậy mà cản trở cuộc sống xă hội phát triển tự nhiên theo hướng cần phải có, cho nên xét trên tổng thể, mô thức phát triển gọi là “đổi mới” này, bên cạnh kết quả tích cực về vật chất, đă làm phát sinh những phản ứng chống trả của thực tế, biểu hiện trên b́nh diện nếp sống và văn hoá một cách tiêu cực và cực đoan như mọi người đều biết.
Các phương tiện truyền thông đă nói nhiều, nhưng tập trung nhất có lẽ phải kể đến hiện tượng bùng nổ – mang tính bù trừ sau một thời kỳ lâu dài các nhu cầu bị đè nén – của một thứ chủ nghĩa vật chất, mang màu sắc chụp giật dung tục, trắng trợn chưa từng có trên đất nước, lan tràn như một bệnh dịch, lau lách xâm nhập vào toàn bộ các ngơ ngách của đời sống (kể cả những lĩnh vực được coi là thiêng liêng cao quư), nổi bật nhất là khu vực công quyền với vai tṛ “đầu têu” của những tiết mục tiêu cực gây tai tiếng làm rúng động công luận, thể hiện qua cả những quyết sách đặt nền trên sự thống soái của cái mà có người đă đặt tên là “chủ nghĩa GDP”, cặp theo đó là một thứ chủ nghĩa khác gọi là “chủ nghĩa thành tích vĩ cuồng”, đua đ̣i chơi trội, ngông nghênh, cùng với thái độ liều lĩnh trong sự nhũng lạm, ḅn rút, phung phí của công, trắng trợn, tràn lan, bất chấp mọi hậu quả làm băng hoại môi trường tự nhiên và môi trường đạo đức.
Được thôi thúc bởi sự “điều tiết và lănh đạo” của các cơ quan “cầm cân nẩy mực” đó, toàn bộ xă hội đă lao vào cuộc chạy đua cuồng điên t́m kiếm và tích tụ tiền tài, của cải bằng mọi cách, hiệu nghiệm nhất có lẽ là những thủ đoạn luồn lách để cấu kết với công quyền, chưa nói đến việc lao vào bất cứ tội ác man rợ nào có thể thực hiện, bất cứ hành vi phi pháp nào có thể nghĩ ra. Một thứ công thức mới dường như đă định h́nh giúp con người nhanh chóng đi t́m sự thăng tiến cho đời sống vật chất hiện nay: không có tiền th́ dùng bạo lực hoặc sự phi pháp để kiếm tiền, đă có tiền rồi th́ dùng tiền mua quyền lực để kiếm thêm tiền v́ quyền lực ngày nay cũng đă trở thành cái có thể đem bán để kiếm tiền… Tiền kiếm được theo công thức đó v́ thế không thể không đi liền với sự chà đạp lên nhân cách, với sự bất lương, với tội ác hoặc dẫn đến tội ác. Không biết chính xác đến mức nào nếu như chúng ta nói rằng đặc trưng của đời sống văn hoá hiện nay là như thế! Và t́nh trạng ấy đă diễn ra trên khắp mọi vùng miền của đất nước, không từ một xó xỉnh nào !
Khi nhắc đến các hiện tượng nhức nhối này, chúng ta thường thấy xuất hiện các ư kiến đổ lỗi cho cái gọi là “mặt trái của kinh tế thị trường” hoặc do sự xâm nhập của “văn hoá phương Tây” khi đất nước mở cửa. Tất cả đều có, nhưng cần chú ư rằng, trừ những kẻ theo thuyết tôn giáo toàn thống hoặc những đệ tử trung thành với chủ nghĩa Stalin, ngày nay không ai dám xác quyết sự xấu xa có tính bản chất của thị trường và văn hoá phương Tây cả. Những mặt tiêu cực của các hiện tượng văn hoá này là có thực nhưng v́ được quản lư bằng một nền pháp quyền thích hợp, tồn tại chung với những xu hướng khác, chúng không có điều kiện để trở thành phổ biến, trùm lấp như ở nước ta.
Cũng không thể quy mọi điều tệ hại đă kể trên vào cái phạm trù gọi là “tội ác của cộng sản” một cách khái quát như nhiều kẻ theo chủ nghĩa chống cộng thích nói bừa, v́ cho đến nay chưa bao giờ thấy xuất hiện trên hành tinh này một h́nh thức xă hội cộng sản nào đúng theo định nghĩa của nó cả, trong khi đó nếu có những thứ “cộng sản” có thể gây ra tội ác thật sự th́ đó chỉ có thể là những thứ mang tên cụ thể như Stalin, Mao Trạch Đông, Pôn Pốt hoặc ǵ ǵ đó thôi. Mà giả sử các thứ gây ra tội ác này tự nhân danh hoặc được quy cho là “cộng sản” th́ những thứ gọi là “tội ác” ấy, chúng ta có thể khẳng định như đinh đóng cột rằng chúng không hề bao gồm những cuộc rượt đuổi một cách điên cuồng theo đồng tiền !
Rốt cuộc th́ đối với vấn đề suy thoái đạo đức, văn hoá ở Việt Nam hiện nay thiết nghĩ chúng ta không thể đem các thứ cộng sản hoặc tư bản trừu tượng ra giải thích mà phải t́m đến sự giao thoa và cộng hưởng của hai cơ sở lư luận “dỏm” dẫn xuất từ những nguồn gốc đó: đó là thứ chủ nghĩa cộng sản mạo danh, biến thái cùng với cái mặt trái của nó là thứ chủ nghĩa tư bản sơ kỳ, man rợ ! Để hai thứ này riêng ra chúng sẽ đi theo con đường của chúng mà tiết ra nhưng độc tố riêng biệt, nhưng khi để chúng kết lại với nhau th́ chúng sẽ quyện lại thành một thứ chủ nghĩa thực dụng sùng bái quyền lực do vật chất mang lại, có sức tàn phá đặc biệt ghê gớm với bất cứ những ǵ cản trở đường đi của nó: trong khi đưa lên bàn thờ con ḅ vàng và sử dụng những thủ đoạn chính trị tàn độc và dối trá nhất để bảo vệ ngẫu tượng đó, nó cũng nhân danh những mục tiêu thực dụng trước mắt để hạ bệ mọi cung cách ứng xử trung thực, trong sáng trước cuộc sống, làm tan chảy tất cả những ư thức phản kháng chính đáng trước bất công, giam vào tù ngục mọi lư tưởng lành mạnh, mọi khát vọng tự do của con người… Đó là một h́nh thái cực đoan nhất của chủ nghĩa hư vô về đức lư.
*
Trước t́nh h́nh xuống cấp tinh thần trầm trọng đó, mà sự tiếp cận đă được quy về cái mô thức phát triển cấu thành bởi hai h́nh thái kinh tế xă hội mang tính chất ư thức hệ tiêu cực và lạc hậu như đă phân tích ở trên th́ việc trả lời cho câu hỏi “làm ǵ” trước thực trạng chắc sẽ có thiên hướng t́m đến cái logic sau đây như một tất yếu: phải tách rời hai h́nh thái ấy ra, không cho chúng cấu kết với nhau để nhân lên sự độc hại, rồi sau đó trong hai thứ ấy, tuỳ theo quan điểm, ta sẽ chọn lấy một, cái này hoặc cái kia, loại trừ những phần độc hại trong cái mô thức đă bị làm cho biến dạng, sửa đổi, canh tân và phục hồi lại các nguyên lư thuần nhất của nó, trau chuốt cho nó có hiệu quả hơn để áp dụng vào thực tế. Chắc hẳn đề nghị ấy sẽ bị không ít người cho là giả tưởng, nhưng chúng ta vẫn thấy trong thực tế không ít người nêu ra qua nhiều h́nh thức khác nhau.
Chúng ta đều nghe biết trong hàng ngũ thuộc thành phần “lương đống” một thời của Đảng, có không ít vị đă phản ứng quyết liệt cái đường lối gọi là “đổi mới” hiện nay, cho rằng Đảng đă sai lầm khi từ bỏ các nguyên lư của chủ nghĩa xă hội để chạy theo tư bản, và chính v́ vậy mới làm cho mọi việc rối tung lên. Nhưng làm sao để phục hồi lại một Đảng cộng sản kiên tŕ được thứ chủ nghĩa xă hội kiểu trước đây th́ ngoài mấy khái niệm cũ được nhắc lại, không thấy ai nói rơ phải vận dụng như thế nào. Tốt nhất có lẽ là lập ra một Đảng cộng sản “đích thực” hơn để làm đối trọng với cái Đảng cộng sản lôm côm hiện nay, nhưng chắc chắn là không dám đề nghị v́ sợ bị kết cho cái tội “chủ trương đa đảng”. Chúng ta cũng đọc thấy trên mạng trường hợp một vị quan lớn, hét ra lửa một thời, thậm thụt bày tỏ ư định rủ một số đồng chí trẻ đi lập chiến khu để làm lại tất cả, v́ bây giờ mọi thứ đă hỏng hết rồi, nhưng rồi cũng chẳng thấy động tịnh ǵ cho đến khi chết. Tôi nghĩ mặc dù hoang tưởng nhưng mấy vị này không hoàn toàn vô lư: thứ chủ nghĩa xă hội cổ lỗ mà họ ôm ấp tuy có độc tài, tŕ trệ, nghèo đói, cả ác độc nữa nhưng mọi thứ đều răm rắp đâu vào đó, tứ bề yên ổn, chay tịnh, chứ đâu có lộn xộn như thứ “chủ nghĩa xă hội thị trường” bây giờ ! Cứ nh́n sang Bắc Triều Tiên mà xem !
Xu hướng muốn trở về “đích thực” này hiện nay đă yếu đi và được thay bằng cái ngược lại, ồn ào hơn: nhiều người (trong đó có cả những đảng viên) đă mạnh dạn lên tiếng, hoặc là góp ư chân thành hoặc là công kích quyết liệt sự thiếu nhất quán của Đảng khi cứ duy tŕ khẩu hiệu sọc dưa gọi là “thị trường định hướng xă hội chủ nghĩa”, cho rằng Đảng đang ra sức đêm ngày “xây dựng” một thứ chủ nghĩa tư bản nào đó để kiếm đô-la cho phe cánh và gia đ́nh nhưng vẫn cứ gào thét mấy chữ “chủ nghĩa xă hội” để hù doạ người khác và như vậy là không ổn: hăy bỏ cái đuôi ấy đi cho nó đàng hoàng về phương diện lư luận và cả thể diện nữa. Xét về logic th́ lư lẽ của các vị này không sai, nhưng điều khiến nhiều người không coi là nghiêm chỉnh lắm là trong vài trường hợp, do thái độ vồn vă quá đáng của họ với các thứ lư thuyết lên gân về chủ nghĩa tự do: nghe sự thuyết minh của các vị ấy chúng ta tưởng như họ đang mang về từ đâu đó một cái cẩm nang thần kỳ mệnh danh tư bản để thay thế cho cái cẩm nang thần kỳ mang tên cộng sản ngày xưa !
Tôi cho rằng cả hai hướng suy nghĩ trên đây là không thích hợp và chẳng giải quyết được ǵ. Cái mô thức gọi là chủ nghĩa xă hội mà Đảng coi như cương lĩnh xây dựng thời trước đổi mới đă chết hẳn rồi, có vùng vằng thương tiếc th́ chỉ tốn nước mắt vô ích. Ngược lại, nếu có những ai cứ nhất định muốn cột thực tế hiện nay vào cái mô thức cũ ấy để chửi cộng sản (và chửi luôn cả ông Marx nữa) th́ chẳng khác ǵ tung cú đấm vào một bóng ma. C̣n cái chế độ tư bản kiểu Mỹ, kiểu Đức, Nhật hoặc Na-uy mà nhiều người trong chúng ta thường nhắc đến với nỗi thèm muốn quay quắt, đó cũng chỉ là những viễn tưởng cho tương lai, c̣n bây giờ th́ tất cả đều là của người khác, dù ḿnh có trú ngụ ở những nơi ấy th́ cũng là xứ sở của người khác, không thể dựa hơi người khác để lên mặt kênh kiệu làm oai với người nhà. Cũng đừng quên rằng đất nước thời “đổi mới”, so với người ta, tuy c̣n lạc hậu nhưng cũng đă đi vào hội nhập, và bản thân mô thức “đổi mới” cũng chỉ là kết quả của một thời kỳ quá độ ; xuất hiện từ những tiền đề nào đó, nó cũng đang tạo ra những điều kiện mới để chuyển động.
Từ những ǵ đă tŕnh bày, xét từ nội tại, tôi cho rằng vấn đề quan trọng nhất, đáng đặt ra nhất hiện nay là thực hiện một tổng kết về cuộc đổi mới trên 20 năm qua với tư cách là một mô thức phát triển quá độ, trong đó quan trọng nhất là phải nhận ra cho được cái điểm nút sinh tử của nó là sự đối kháng huỷ diệt của tăng trương kinh tế đối với phát triển văn hoá. Nh́n vấn đề từ yêu cầu hài hoà, toàn cục, bền vững và “v́ con người”, như người ta thường nói, th́ cái mô thức mệnh danh “đổi mới” nói trên rơ ràng đă không c̣n phù hợp nữa: trong khi tạo ra một số của cải vật chất để đẩy lùi t́nh trạng nghèo khổ khan hiếm do thứ chủ nghĩa xă hội giáo điều, không tưởng cũ gây ra, trong khi buộc phải đổi thay theo thời thế để cứu nguy một định chế chính trị đang rơi vào khủng hoảng, bên cạnh một số mặt thành công không thể phủ nhận, mô thức đó cũng tạo ra quá nhiều hỗn loạn và mất mát trong lĩnh vực tinh thần, phá vỡ ḷng tin của con người về những giá trị nhân văn phổ biến, về niềm tự trọng dân tộc chính đáng, xâm hại đến cả lợi ích tối thượng của quốc gia.
Các biện pháp mà Nhà nước sử dụng bấy lâu để đối phó, gọi là tuyên truyền, giáo dục, răn đe, trừng trị… đă tỏ ra vô hiệu, một phần v́ không triệt để nhưng do bất lực là chính ; các biểu hiện băng hoại về lối sống, các tệ đoan xă hội, các h́nh thức tội ác… mà nguyên nhân chủ yếu là cuộc thác loạn v́ chủ nghĩa vật chất như đă được nhấn mạnh nhiều lần, ngày một tăng “đô”, ngày càng liều lĩnh, ngang nhiên, thách thức. Không chỉ tạo ra cái bầu khí bất an gây kinh hăi thường trực cho người lương thiện, ảnh hưởng xấu đến mọi hoạt động giáo dục, văn hoá, kinh tế, môi trường mà trong t́nh h́nh mới hiện nay, thứ triết lư tham lam, chạy theo lợi ích nhất thời và vô trách nhiệm, không màng đến hậu quả lâu dài, cũng đang trở thành một chất xúc tác tâm lư lót đường cho những toan tính xâm nhập của chủ nghĩa bành trướng Đại Hán phương Bắc, như đang diễn ra gần đây, ai cũng nhận thấy.
Phát khởi một h́nh thức vận động giống như một cuộc cách mạng tinh thần vào lúc này, có thể sẽ bị xem là quá nhạy cảm. Nhưng dù vậy trước t́nh h́nh băng hoại đáng báo động về văn hoá như hiện nay, nếu không dấy lên được một phản ứng thức tỉnh quyết liệt của cộng đồng để cảnh giác và t́m phương cách đối phó, th́ nguy cơ rơi vào một h́nh thức lệ thuộc kiểu thực dân mới nào đó về văn hoá, hoặc một cái ǵ tương tự tinh vi hơn, không thể loại trừ là không xảy ra. Điều đó khiến chúng ta không khỏi suy nghĩ thêm về t́nh cảnh của đất nước vào những năm tháng này: phải chăng vấn đề mất nước mà chúng ta tưởng đă không c̣n đặt ra nữa sau ngày thống nhất, nay lại lấp ló hiện ra, lần này không c̣n đến từ phương Tây nữa mà giống như cả ngàn năm trước, lại từ phương Bắc. Có thật thế không? Dù sao th́ trong bất cứ hoàn cảnh nào, trước bất cứ nguy cơ nào, mọi người đều có thể chia sẻ một cách thật bức xúc sự cần thiết phải vun đắp lại một trạng thái tinh thần lành mạnh và cường tráng cho các tầng lớp nhân dân, qua đó tích tụ thành một tiềm năng văn hoá tích cực, để khi cần thiết sẽ hiện thể thành những ứng phó thích hợp với những thử thách mới trong tương lai. Đối với phần việc này, những người lănh đạo đất nước phải là những người nhận lănh trách nhiệm trước tiên: cùng với bao nhiêu phần việc khác, công cuộc phát triển kinh tế mà họ đang điều hành phải góp phần tạo ra những điều kiện thuân lợi để củng cố thêm tinh thần đó chứ không thể làm ngược lại.
Từ ư hướng đó mà nh́n lại th́ rơ ràng mô thức phát triển mệnh danh “đổi mới” cho đến nay đă không làm tṛn được chức năng nói trên, do vậy cái chính sách nửa vời đó đă đến lúc cần phải chấm dứt – và mọi người phải có nhiệm vụ tạo áp lực cho nó sớm chấm dứt – để chuyển sang một mô thức phát triển có chất lượng tích cực hơn, phù hợp hơn với hoàn cảnh mới của xă hội và lịch sử. Nội dung của mô thức này ra sao, sẽ được h́nh thành như thế nào, làm sao để thực hiện, là những vấn đề lớn lao, có lẽ không phải là chỗ để bàn luận ở đây, bản thân tôi cũng không dám lạm bàn. Tuy vậy do đă xuất phát từ một tiền đề nhấn mạnh tính mô thức của một đường lối phát triển tổng thể, tôi trộm nghĩ nếu ḿnh được phép đưa ra mấy nhận xét như sau th́ cũng không có ǵ không thuận chiều về mặt logic: trong nỗ lực đi t́m mô thức mới thay thế, vực dậy đời sống tinh thần cho xă hội, nếu không thanh toán cho được cơ sở lư luận cho phép người ta dựa vào các phạm trù ư thức hệ lỗi thời để thiết lập chính sách quốc gia, coi đó đă là những quyết định tối hậu, từ trên áp xuống, dựa vào những lợi ích nhất thời, cục bộ coi là giá trị để theo đuổi, cứ thế mà thực hiện, bất chấp hậu quả, bất chấp ḷng dân th́ cái giá phải trả, trong t́nh h́nh mới, không phải chỉ diễn ra như cũ, cũng không chỉ trên phương diện văn hoá mà có thể dẫn tới những tác hại quan trọng, không lường trước được, về mọi mặt đối với sự an nguy của đất nước.
*
Với những phần nghiêng lệch về tiêu cực như đă phân tích, chủ trương “đổi mới” với tư cách là một mô thức phát triển, rơ ràng đă không c̣n lư do để tiếp tục nữa. Một cách có ư thức và chủ động, nó phải được chuyển sang một mô thức mới dựa trên những nguyên tắc mới về lư luận và văn hoá, dân chủ hơn, hiện đại hơn.
21.11.2010
Lữ Phương
