La Thành – Sự điêu tàn của văn hoá
Phạm Thị Hoài thực hiện
Phạm Thị Hoài: Chúng ta thử h́nh dung, một ngày nào đó không xa, trong ṿng một thập niên tới, Việt Nam sẽ chuyển thành công từ thể chế độc quyền dưới sự lănh đạo toàn diện của Đảng CSVN sang dân chủ đa nguyên, với nhà nước pháp quyền dựa trên tam quyền phân lập, với tự do tư tưởng và ngôn luận, tự do hội họp và xă hội dân sự. Khi đó, cái di sản kéo dài gần ba phần tư thế kỉ ở miền Bắc và gần một nửa thế kỉ trên toàn quốc đó sẽ đặt chế độ mới trước những thử thách nào?
La Thành: Cái khó của câu trả lời không phải là việc gọi tên những thử thách, chắc chắn đó là một danh sách rất dài, mà là việc phân loại và phân cấp những thách thức đó. Trong sơ đồ của tôi, thách thức lớn nhất, bao trùm nhất sẽ đối diện với chính quyền hậu cộng sản đầu tiên của nước Việt là sự điêu tàn của văn hoá. Mọi thách thức khác đều là thành phần, là hệ luỵ của thách thức này.
Ở phân cấp thứ nhất của bức tranh văn hoá tăm tối đó, chúng ta sẽ quan sát thấy hai thành tố: sự mông muội của luật pháp và sự nhem nhuốc của đạo đức. Là hai tiểu phạm trù của văn hoá, luật pháp và đạo đức được tách bạch theo cách thức chúng điều chỉnh các hành vi văn hoá của con người: luật pháp điều chỉnh bằng ư thức về sự công bằng và sự bất công, c̣n đạo đức th́ điều chỉnh bằng ư thức về cái tốt và cái xấu; những hành vi bất công sẽ bị trừng phạt, c̣n những hành vi xấu xa sẽ bị chê cười. Một khi sự bất công th́ được bảo vệ, c̣n sự [đ̣i hỏi] công bằng lại bị trừng trị; một khi người đứng đầu chính quyền của cả nước công khai bao che những kẻ tẩu tán hàng ngh́n tỷ đồng tiền thuế của dân, trong khi lại sai tay chân nhân danh công quyền đập phá nhà cửa và dựng án bỏ tù người bất đồng chính kiến th́ nền luật pháp đó là thứ luật pháp của các băng đảng lục lâm thảo khấu. Một khi xă hội vô cảm với cái đê tiện, dửng dưng với cái mă thượng, lấy độ dày của ví tiền làm thước đo của thành công, giản quy các mối quan hệ xă hội thành các tương tác ‘có đi có lại’, ‘ông trao tiền, bà trao thịt’ th́ nền đạo đức đó là thứ đạo đức của đĩ điếm. Những thách thức này nghiêm trọng ở chỗ chúng bao trùm lên và thẩm thấu vào mọi lĩnh vực của đời sống xă hội. Không đơn thuần chỉ phải xây dựng lại hệ thống pháp luật về mặt văn bản, một công việc vốn dĩ đồ sộ, chế độ mới c̣n phải trao hiệu quả cho hệ thống đó để nhà nước của họ thực sự là nhà nước pháp quyền. Việc khôi phục uy quyền cho các giá trị đạo đức đă thất thế cũng đ̣i hỏi những nỗ lực thành thật và bền bỉ.
Trong một tiêu chí phân cấp khác, lưu ư đến các lực lượng xă hội của văn hoá, chúng ta hăy ḱ vọng rằng nền dân chủ trong tương lai phải chủ yếu do giai cấp trung lưu với ṇng cốt là tầng lớp trí thức lĩnh xướng. Về nền tảng kinh tế, lực lượng xă hội này bao gồm các doanh nhân vừa và nhỏ, các nhà chuyên môn có thu nhập ổn định từ nghề nghiệp của ḿnh như học giả, kĩ sư, bác sĩ, văn sĩ, giới công nghiệp biểu diễn – giải trí v.v., có địa vị kinh tế trung gian giữa tầng lớp thượng lưu và quần chúng lao động. Về xu hướng chính trị, họ được ḱ vọng là những người có tư tưởng dân chủ triệt để và theo đuổi một chủ nghĩa dân tộc ôn hoà. Về phẩm chất tinh thần, họ được trông mong là những người có tư duy độc lập, thượng tôn chân lí khách quan, bất khuất trước bạo quyền. Những đại diện của họ cần phải chiếm đa số trong các thiết chế nhà nước tương lai, đặc biệt là trong nhánh lập pháp. Nhưng vào thời điểm này, một giai cấp trung lưu và tầng lớp trí thức như thế thực sự chưa có, v́ vậy thật khó để nói về giai cấp và tầng lớp này sau mươi, mười lăm năm nữa. Nếu toà nhà dân chủ tương lai được trông cậy vào những kiến trúc sư và thợ xây như thế nhưng lực lượng này lại chưa thành h́nh hoặc c̣n non yếu, th́ đó là một thử thách vô cùng nan giải.
Khi xét đến cấu trúc nội dung của văn hoá, tương ứng với các lĩnh vực hoạt động của con người, nền văn hoá sẽ bao gồm các địa hạt như chính trị, kinh tế, giáo dục – đào tạo, v.v., và điểm hạnh kiểm của văn hoá sẽ được cộng lại từ phẩm chất của các thành tố này.
Về chính trị, mặc dù Đảng Cộng sản đă phải từ giă địa vị thống trị, nhưng con người, văn hoá chính trị, đạo đức hành xử và tác phong làm việc của nó vẫn c̣n đó, tạo nên một trong những thách thức thực tiễn lớn nhất đối với công cuộc xây dựng chế độ mới. Hăy quan sát nước Nga trong hơn hai mươi năm qua để thấy cái di sản toàn trị kia đă đeo bám dai dẳng và cản trở dân chủ hoá đến mức nào. Tôi đặc biệt lưu ư đến sức ́ của của văn hoá chính trị toàn trị. Ở Đông Á, trật tự Khổng giáo từ hàng ngh́n năm trước chính là một thứ chủ nghĩa xă hội phong kiến, và sự hội ngộ giữa nó với chủ nghĩa Marx-Lenin tại đây hồi đầu thế kỷ XX là một cuộc ‘tri kỷ tương phùng’: chủ nghĩa xă hội hiện thực trong hơn nửa thế kỷ qua ở Trung Quốc, Bắc Hàn, Việt Nam thực chất là sự thực hành Khổng giáo dưới một hệ thống thuật ngữ mới. Một phần tư thế kỉ sắp trôi qua từ các biến cố chính trị ở Liên Xô cũ và Đông Âu, văn hoá là yếu tố chủ chốt đă cầm chân được các đảng cộng sản Đông Á ở địa vị cầm quyền. V́ vậy văn hoá vẫn sẽ là yếu tố chủ chốt thách thức các nền dân chủ tương lai tại đây.
Về kinh tế, mặc dù Đảng Cộng sản đă đặt mục tiêu đưa Việt Nam trở thành quốc gia phát triển vào năm 2020, tức là chỉ sau 8 năm nữa, nhưng tôi tin chắc rằng vào thời điểm đó, nền kinh tế nước Việt vẫn tiếp tục là một nền kinh tế có cơ cấu thiên về xuất khẩu nông sản và những sản phẩm có hàm lượng khoa học công nghệ thấp, công nghiệp vẫn tiếp tục là một nền công nghiệp phục vụ ngoại bao (outsourcing) cho các thương hiệu nước ngoài, có thể với quy mô lớn hơn hiện nay, và thặng dư của toàn bộ nền kinh tế vẫn dựa vào chính sách trả lương thấp cho tuyệt đại bộ phận người lao động. Đơn giản là sơ đồ kinh tế này lâu nay đă và đang phục vụ đắc lực lợi ích của các nhóm tài phiệt kiêm đầu sỏ chính trị, mà thi thoảng truyền thông chính thống chỉ định danh nhẹ nhàng là các ‘nhóm lợi ích’, vốn là con cháu hay dây rợ của các gia đ́nh quư tộc cộng sản đă hoàn tất việc chuyển các tài sản nguyên thuộc sở hữu toàn dân của thời ḱ xă hội chủ nghĩa kế hoạch hoá vào tay chúng thông qua những cuộc cổ phần hoá mang đặc trưng ăn cướp. Cho dù Đảng Cộng sản có thể phải từ bỏ độc quyền chính trị vào đầu thập kỉ tới, sự tồn tại của một thiểu số tài phiệt đỏ hùng mạnh về kinh tế và phản động về chính trị sẽ là một thách thức trực tiếp đối với các nhiệm vụ kinh tế của nền dân chủ c̣n non trẻ, bao gồm việc tái cơ cấu nền kinh tế và [tái cơ cấu] phân phối thu nhập.
Một thách thức kinh tế khác được dự báo sẽ là những khoản nợ công khổng lồ mà nạn tham nhũng và sự thua lỗ của các tập đoàn kinh tế quốc doanh – những kẻ sử dụng và đánh cắp nhiều nhất các nguồn vốn vay mượn từ bên ngoài – đang di chúc lại. Đồng thời, trong khi chính quyền cộng sản thường xuyên rao giảng nhận thức về ‘phát triển bền vững’ (sustainable development), sự bất lực và giả dối của nó trong chiến lược văn hoá này đang để lại cho thế hệ tương lai một môi trường sống dơ dáy và ngập ngụa phế thải, các nguồn nước nhiễm độc và cạn kiệt, rừng và các mỏ khoáng sản bị tàn phá, bị trộm cắp, bị cướp đoạt hoặc bị bán tống bán tháo một cách man rợ và vô cảm.
Về giáo dục – đào tạo, sự cổ quái của một nền giáo dục phản khai phóng phục vụ chính trị trong hơn nửa thế kỉ sẽ đẩy đất nước vào t́nh trạng thiếu hụt trầm trọng nhân lực chuyên nghiệp trong mọi lĩnh vực của đời sống. Có thể hơi lạc đề một chút so với câu hỏi, nhưng tôi muốn nói thêm rằng sự kém cỏi của nền giáo dục – đào tạo nước nhà như hiện nay vừa là chỉ dấu, vừa là kết quả, vừa là nguyên nhân của sự thiếu vắng một đội ngũ trí thức xứng tầm. Một đội ngũ trí thức như thế đáng lẽ đă được h́nh thành và kế tục nếu không có những cuộc đàn áp và triệt hạ khốc liệt nhằm vào trí thức liên tục trong các thập kỷ 50, 60 và 70 của thế kỷ trước. Trên thực tế, số lượng những người có học hiện nay đông đảo hơn gấp nhiều lần so với đội ngũ có học cách đây bốn, năm chục năm, song tuyệt đại đa số họ không tương xứng với danh từ ‘trí thức’. Tôi được biết ở Đại học Harvard đang có một chi bộ của Đảng Cộng sản Việt Nam, đảng viên là các lưu học sinh Việt theo học tại đó; hàng năm, chi bộ này vẫn liên tục kết nạp đảng viên mới. Đây quả là một minh chứng đặc sắc cho chất khai phóng của giáo dục Mỹ. Tôi tự hỏi trong số các Harvardian communist này, những ai rồi đây sẽ nhanh chóng giấu nhẹm đi đảng tịch cộng sản của ḿnh để đầu quân cho nền dân chủ?
Trên đây, tôi chỉ điểm qua những thách thức lớn nhất, tất định nhất đối với nền dân chủ hậu cộng sản đầu tiên. Chung quy, mọi thách thức đều có tên gọi khái quát là văn hoá.
Phạm Thị Hoài: Theo anh, xă hội Việt Nam sẽ cần bao nhiêu lâu để vượt qua di sản đó?
La Thành: Tôi được thông báo một tin xấu và một tin tốt. Tin xấu là, trong một diễn tiến thông thường, chúng ta sẽ phải chờ đợi để một thế hệ được thay thế, trung b́nh khoảng 25–30 năm. Tin tốt là một chiến lược văn hoá đúng đắn có thể giúp rút ngắn quăng thời gian chuyển trạng thái này.
Khi quan sát tiến tŕnh dân chủ hoá diễn ra từ các bộ phận của Liên Xô cũ cho đến Đông Đức cũ, tôi nhận xét thấy quăng thời gian trễ đang đề cập tỉ lệ thuận với khoảng cách đến đường biên giới địa lí của các nền dân chủ truyền thống Tây phương. Đáng tiếc là nước Việt c̣n cách xa đường biên giới ấy hơn cả nước Nga. Tuy nhiên, một chiến lược văn hoá thông thái có thể giúp kéo ‘đường biên văn hoá’ của các nền dân chủ cổ truyền lại gần chúng ta, đẩy lùi sự ‘câu giờ’ của văn hoá toàn trị. Tựu trung vẫn là văn hoá.
Phạm Thị Hoài: Anh có thấy những điểm sáng hay truyền thống tốt đẹp nào từ cái di sản đó cần được giữ ǵn?
La Thành: Câu trả lời của tôi chắc chắn là ‘Không’.
Trong lịch sử tồn tại của Đảng Cộng sản, ‘văn hoá Đảng’ đă làm tổn thương không ít truyền thống văn hoá tốt đẹp của dân tộc, và có thể chưa kịp tác hại đáng kể lên những truyền thống có sức sống mănh liệt nhất. Trong suốt thế kỷ XX, Đảng Cộng sản đă thủ lợi trên truyền thống yêu nước và những truyền thống đẹp đẽ khác của người Việt. Nhưng một khi cảm thấy một truyền thống hay nét đẹp nào đó có thể phương hại đến sự tồn tại của nó ở địa vị thống trị, – thí dụ ḷng ngay thẳng thượng tôn lẽ phải, tinh thần bất khuất trước bạo quyền và gần đây nhất, ngay cả ḷng yêu nước, – nó sẽ xúc phạm và tấn công huỷ diệt những tố chất đó không chùn tay.
Trong cả thời chiến và thời trị của Đảng Cộng sản, bộ máy tuyên truyền của nó đă xây dựng và ngợi ca nhiều tấm gương anh hùng hay gương ‘người tốt việc tốt’ tiêu biểu. Nay th́ đă rơ rằng những ‘điểm sáng’ kia hoặc là sản phẩm thuần tuư của hư cấu (điển h́nh là ‘anh hùng’ Lê Văn Tám), hoặc là một sự thật ít ỏi đă được tô vẽ đắp điếm. Bất luận trường hợp nào, tác quyền của nét đẹp truyền thống xứng đáng được ca ngợi chưa bao giờ thuộc về văn hoá Đảng.
Cha tôi, một đảng viên cộng sản có trên 40 năm tuổi Đảng, sinh thời từng nói với tôi rằng từ năm mươi năm trước, khi ông c̣n là một trai trẻ bị cuốn vào cơn băo chính trị do Đảng Cộng sản khởi xướng, ông đă nhận ra rằng [B]khôn lỏi, dối trá và thủ đoạn luôn luôn là bí quyết thành công dưới chế độ cộng sản[/B]. Có thể nhận định một quy luật rằng các món ăn ‘gương sáng’ do Đảng Cộng sản chế biến và dọn ra bàn tiệc tuyên truyền của nó mới đầu thường thuộc về giai tầng thấp nhất của xă hội. Một số sau đó có thể được cất nhắc lên thứ bậc cao hơn, ở đó anh/chị ta hoặc phải đê tiện hoá để thích nghi với thành phần giai cấp mới, hoặc bị đào thải và rơi trở lại địa vị xuất phát nếu không chịu từ bỏ đức trung thực.
Văn hoá Đảng Cộng sản quả thật có một truyền thống chủ đạo: sự dối trá. Có điều khó ai có thể đồng ư rằng di sản đó cần phải được giữ ǵn.
Phạm Thị Hoài: Khả năng diễn ra trong ḥa b́nh của bước ngoặt đó lớn tới mức nào, hay t́nh trạng bạo loạn mà nhiều người tiên đoán và dùng đó làm lập luận chống thay đổi thể chế sẽ xảy ra?
La Thành: Điểm lại lịch sử, Hungary năm 1956 và Tiệp Khắc năm 1968 đă bị quân đội Liên Xô b́nh định bằng xe tăng và tiểu liên. Liên Xô và Đông Âu năm 1989 chuyển dịch thành công về dân chủ cơ bản trong hoà b́nh. Cuộc đọ súng trước ‘Nhà Trắng’ Moskva tháng Tám năm 1991 chỉ là cuộc đọ súng giữa hai thế lực của giai cấp thống trị cũ. Thiên An Môn năm 1989 bị xe tăng của quân đội Trung Quốc d́m trong bể máu. Năm 2011, Ai Cập, Yemen và Tunisia đă chuyển dịch thành công về dân chủ dưới họng súng của giới cầm quyền, một bộ phận quần chúng đă phải đổ máu. Ở Libya, công cuộc lật đổ chế độ Gaddafi đă phải đi qua một cuộc nội chiến ngắn đầy máu lửa trước khi giành thắng lợi. Ở Syria, chính quyền Bashar al-Assad đă tàn sát 8000 người biểu t́nh và chưa chịu buông rời quyền lực. Trong tất cả các sự kiện vừa liệt cử, ở những nơi đă xảy ra bạo lực kẻ rắp tâm giương súng bóp c̣ trước tiên luôn luôn là tập đoàn cầm quyền. Ở Đông Âu, nơi mà nền văn hoá giàu truyền thống dân chủ hơn so với Trung Đông và Bắc Phi, tập đoàn thống trị đă chấp nhận giă từ quyền lực trong hoà b́nh một cách dễ dàng hơn.
Như vậy, hoà b́nh hay bạo lực là sự lựa chọn văn hoá của tập đoàn cầm quyền, chỉ phụ thuộc vào tập đoàn cầm quyền. Hy vọng rằng sau mươi năm nữa, văn hoá chính trị của Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Việt Nam khi ấy sẽ cao hơn đáng kể so với thế hệ hiện nay, để họ có thể chấp nhận buông tay khỏi quyền lực trong hoà b́nh trước đ̣i hỏi dân chủ của nhân dân.
Phạm Thị Hoài: Trước khi ngày đó tới, anh sẽ làm ǵ trong năm 2012 này?
La Thành: Tôi đă bắt đầu cuộc lựa chọn văn hoá của ḿnh từ năm ngoái rồi. Năm nay chỉ là sự tiếp tục.
Đầu năm 2011, tôi đă quyết định chia tay với sinh hoạt Đảng. Tôi đă làm việc đó một cách lặng lẽ, không gây ồn ào: tôi xin chuyển công tác khỏi nhiệm sở cũ, điều này tất yếu kèm theo thủ tục chuyển sinh hoạt Đảng đến nơi mới. Ở nơi mới, tôi không nộp hồ sơ đảng viên nữa. Tôi chọn cách từ giă Đảng như vậy để không ảnh hưởng ǵ đến các đồng nghiệp cũ của tôi, bởi nếu tôi làm đơn xin ra khỏi Đảng một cách chính tắc, chi bộ cũ của tôi cuối năm vừa rồi chắc chắn sẽ mất danh hiệu ‘Chi bộ Trong sạch Vững mạnh’, một số đảng viên của nó có thể sẽ mất các danh hiệu thi đua. Nhiều người vẫn c̣n cần những thứ đó và tôi tôn trọng họ.
Tôi đang trên hành tŕnh gột rửa văn hoá Đảng khỏi tâm hồn và cuộc sống của tôi. Sự chuyển biến văn hoá đ̣i hỏi rất nhiều thời gian. Tôi e sẽ không kịp nếu c̣n chưa bắt đầu hành tŕnh ấy của bản thân ḿnh. Tôi không muốn ḿnh sẽ ở trong số bốn triệu người phải lặng lẽ vứt thẻ đảng và tập thay đổi thói quen ứng xử khi ra khỏi nhà vào những ngày đầu đất nước được tự do.
Phạm Thị Hoài: Cảm ơn anh La Thành.
[URL="http://www.procontra.asia/?p=171"]
© 2012 pro&contra[/URL]
