Đă hơn một lần tôi tái hiện những ngày cuối tháng Tư lịch sử qua những bài viết từ góc độ của ḿnh. Góc độ của một đứa con liệt sĩ bị mồ côi vào năm 10 tuổi, 14 tuổi vào bưng kháng chiến theo cái lư thù nhà nợ nước và sau đó là tất cả những năm tháng xây xước không thể nào quên. Một con người như vậy mà sống sót th́ tâm trạng vào tháng Tư năm Bảy Lăm sẽ thế nào? Ngây ngất như thể tái sinh từ một cuộc đại phẩu, nh́n quanh thấy bên thắng và bên thua đều khóc ṛng v́ một nỗi mừng duy nhất: vậy là thôi súng ống bom đạn rồi, ḥa b́nh rồi, không ǵ thiêng liêng hơn điều đó!
Mỗi năm kỷ niệm ngày đại thắng tôi lại chăm chú hơn với những thước phim tài liệu phát trên các kênh truyền h́nh. Càng lùi xa thời điểm ấy th́ nhu cầu khám phá lại càng lớn. Cũng phải thôi, cái ǵ đă thành lịch sử đều trở nên hấp dẫn hơn với hậu thế và nó lớn vụt lên về kích cỡ cũng như những điều nó chưa được mở ra trong ḷng nó. Tôi thấy rơ hơn từng giai đoạn tâm trạng của ḿnh. Sau vui tràn th́ phải là phơi phới chứ. Đáng lẽ phải là như vậy chứ. Tôi quá mẫn cảm hay dễ lạc quan hay quá “non nớt về chính trị” mà đinh ninh như vậy? Nhưng h́nh như đă có những sự thật khiến thời gian trăng mật với ḥa b́nh ở trong tôi thật ngắn. Cuộc hôn nhân này có vấn đề ǵ sao?
Đầu tiên là những giọt nước mắt bàng hoàng của những người vợ lính cộng ḥa trong gia tộc ḿnh. Ở miền Nam gia tộc nào cũng có rất nhiều người của bên này và bên kia. Th́ ra tiếng những đoàn xe GMC rung chuyển đường phố và những tiếng la ó thảng thốt tôi có nghe thấy trong nhiều đêm liền là tiếng của những người lính thất trận đang bị đưa đi đâu đó một cách bất thần, chính tôi cũng không thể biết. Tôi bắt đầu thấy vị thế hạt bụi của ḿnh từ đó, khi mà mọi thứ với thân phận người đều do ở đâu đó rất cao rất xa làm nên chứ chúng tôi th́ can dự được mấy. Trong chiến tranh sống và chết, chúng tôi được b́nh đẳng hơn nhiều. Sao không có thu xếp khác để có ḥa giải thực sự và để dân tộc có sức mạnh mới hơn, thực sự?
Kế đến là những ngày muốn mua một mét vải cũng phải lén lút lách vào một cửa hàng vừa bị cải tạo đang phải bán chui bán nhủi những thứ đă giấu được. Lư thuyết ḥa b́nh rồi cái ǵ chẳng có rơi từ ngọn cây thiên đường xuống, không c̣n manh giáp tươi hồng nào. Cứ thế, cải tạo công thương đánh tư sản đợt hai rồi đợt ba và những đoàn ghe xuồng nông dân giong buồm lá dừa nước đi dài từ Long An, Tiền Giang, Bến Tre xuống mạn dưới trong cơn tháo chạy địa chấn tập đoàn hóa hợp tác hóa. Một lần nữa từng gia tộc lại cưu mang và vá víu nhau, hạt gạo củ khoai cùng những nỗi niềm có tên là hậu chiến. Ḥa b́nh thật sự được tính bằng năm hay tính bằng tháng mà ḷng người loạn ly quá đỗi?
Chưa chi đă lại nghe thấy chiến tranh ở cả hai đầu đất nước. Giang sơn đă toàn vẹn chứ đâu phải năm 1946 mà không khí có vẻ “ngàn cân treo sợi tóc”? Lần này những người “non nớt chính trị” chúng tôi đă vỡ lẽ: thế giới giống như một cái xóm vậy thôi, những nhà giàu bao giờ cũng t́m cách ngồi lại với nhau để định đoạt và những kẻ thấp cổ bé họng luôn bị họ thu xếp theo kiểu nào đó. Thế thôi. Chuyện kẻ giàu sẵn và người chưa giàu, chuyện ḷng tham và ḷng nhân, chuyện thói đời và bi kịch của khát vọng tiến bộ…Vân vân và vân vân, một nhà văn trẻ ngộ ra, vừa ngỡ ngàng vừa choáng váng.
1982 có lẽ là thời điểm quan trọng nhất trong nhận thức của tôi về cuộc chiến đă qua, về hậu chiến đang bao trùm và về những cụm từ như chủ thuyết, quốc gia và dân tộc. Thật không thể nào quên Trại sáng tác văn học của Hội nhà văn Việt Nam bên một vũng biển vào loại đẹp nhất Việt Nam nhưng vừa có mấy chục cái xác thuyền nhân dạt vô. Rất nhiều xác của đàn bà nằm ngữa, đàn ông úp sấp. Chắc các bạn đă h́nh dung được tâm trạng của lũ nhà văn nhạy cảm chúng tôi trong không khí đó. Thê lương hết cỡ. Xác một bé trai chừng mười tuổi được kéo lên ngay dưới nhà Trại, trên một gộp đá trong lúc chờ Công an tới đem đi. Có bao nhiêu người đang ở các trại cải tạo khắp trong Nam ngoài Bắc? có bao nhiêu con em các doanh nghiệp thành danh phải đi Kinh tế mới? có biết bao phụ nữ và trẻ em sợ nước đă bước xuống thuyền ra biển để rồi làm mồi cho cá? có bao nhiêu mạng người đă ngă xuống nữa ở hai đầu biên cương? Một dân tộc vừa bất hạnh và vừa cố chấp với nhau, có lẽ chính v́ vậy mà nỗi bất hạnh mới dai dẳng đến thế.
Từ tháng Tư ấy tới lúc nông dân bỏ xứ chạy nạn tập đoàn tập thể hóa là 5 năm, từ hiện tượng thuyền nhân đến khi chúng tôi được Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh hô hào cỡi trói là 10 năm. Từng chặng 5 và 10 năm, đến giờ là 35 năm,chừng ấy thời gian là đă đủ cho nước Nhật thành cường quốc bên cạnh nước Mỹ,thời gian cũng đă đủ cho các em bé sinh ra vào thời khắc ḥa b́nh ấy thành một người đàn ông trang lứa với nhà toán học Ngô Bảo Châu. Số người Việt Nam ra đi và không muốn quay về ngày mỗi tăng lên, kiều hối cũng tăng lên và ḷng người vẫn chưa thôi ly tán.
Có cách kỷ niệm nào khác hơn không? Sao cho bên thắng không kiêu ngạo mà bên bại cũng không buồn đau măi. Sao cho người Việt ở khắp nơi hướng con tim vào nhau và nhủ rằng: thôi th́ lịch sử, hăy để mọi chuyện phán xét cho đời sau c̣n chúng ta, hăy cùng cầu siêu cho mọi vong linh trong thời chiến và cả trong thời b́nh sau ngần ấy năm qua.
Chỉ dám mong có vậy.
Dạ Ngân
