Nói chuyện với nhà thơ Lê Đạt
Tháng giêng năm 1956, Giai Phẩm Mùa Xuân ra đời, mở đầu phong trào Nhân Văn Giai Phẩm. Nhưng thực sự phong trào đă manh nha trước đó, ở thời điểm nào ? Do những đóng góp tích cực của những ai ? Phong trào phát triển rất nhanh và đă đạt được những thành quả ra sao ?
Gần 50 năm trôi qua, đă đến lúc phải trả lại công bằng cho quá khứ, mở lại hồ sơ NVGP. Và lần đầu tiên, trên đài RFI, trong bảy chương tŕnh, từ 8/5/2004 đến 19/6/2004, thính giả trong và ngoài nước được nghe lịch sử của phong trào qua tiếng nói uy tín của nhà thơ Lê Đạt, một trong những thành viên cột trụ đă xây dựng Giai Phẩm Mùa Xuân và Nhân Văn. Những chương tŕnh phát thanh này, đă được ghi lại và in trên tạp chí Hợp Lưu, số 81, tháng 2 và 3/2005, tại Hoa Kỳ. Bản in này đă được nhà thơ Lê Đạt đọc lại và sửa chữa những sai lầm trên bản Hợp Lưu.
● Sự h́nh thành Giai Phẩm Mùa Xuân
Hầu như tất cả các tài liệu đều thống nhất ở một điểm: Phong trào NVGP bắt đầu hiện diện trên công luận với sự ra đời của Giai Phẩm Mùa Xuân, nhưng trong "nội bộ" những người chủ trương giai phẩm này, những diễn biến đă xẩy ra như thế nào, tại sao lại có Giai Phẩm Mùa Xuân ? Đó là những câu hỏi mà nhà thơ Lê Đạt sẽ trả lời.
- TK: Thưa anh Lê Đạt, nguyên do nào đă khiến anh trở thành một trong những người chủ chốt của phong trào NVGP?
- LĐ: Tôi là một học sinh yêu nước cho nên khi Cách Mạng thành công th́ tôi tham gia Cách Mạng ngay. Từ khi tham gia Cách Mạng, hầu như tôi đều hoạt động ở ngành Tuyên Huấn, rồi sau này lên làm việc ở Tuyên Huấn Trung Ương[1] trực tiếp theo dơi phong trào văn nghệ, văn hóa và giáo dục. V́ thế, tôi có nhiều điều kiện để tiếp xúc với tất cả anh em văn nghệ, từ lănh đạo đến những anh em b́nh thường. Tôi cũng suy nghĩ rất nhiều về phong trào văn nghệ v́ xưa nay tôi vẫn là người thích làm thơ.
Năm 1950, khi ở chiến dịch Lào Cai, tôi có dịp gặp một nhà thơ mà tôi chưa biết mặt, nhưng biết tên từ lâu, đó là anh Trần Dần. Trần Dần, tuy thơ th́ chưa làm nhiều, nhưng là một người nổi tiếng v́ những ư kiến độc đáo và kỳ cục của anh ta về thơ. Cho nên, khi gặp Trần Dần ở Lào Cai, chúng tôi đă bàn rất nhiều về thơ ca Việt Nam, và đi đến một nhất trí như thế này: anh Tố Hữu là một nhà thơ cách mạng, nhưng thi pháp của anh ấy, căn bản vẫn chưa ra khỏi thi pháp thời kỳ thơ mới năm 1930, và tôi với Trần Dần nghĩ rằng: chính ḿnh phải làm một cái ǵ để đổi mới nền thi ca Việt Nam. Đó là từ năm 1950.
Chị nên nhớ lúc bấy giờ là đang kháng chiến mà đi kháng chiến th́ người ta bận tâm nhiều về chuyện đánh nhau, ít người nghĩ đến thơ như lũ hâm này, phải nói như thế ! Tôi với Dần nói với nhau về Rimbaud, về Baudelaire, về Mallarmé ... về nhiều thứ lắm, nhưng tập trung nhiều nhất về Maïakovski, tại v́ Maïakovski lúc bấy giờ đang là ngôi sao sáng trên nền trời văn học cách mạng. Xong nói rồi cũng để đấy thôi, mỗi người lại đi theo công việc của ḿnh.
Đến năm 1954, khi ḥa b́nh trở lại, chúng tôi gặp nhau ở Hà Nội, lại bàn tiếp giấc mộng thơ mới đó. Khi ấy, Trần Dần đă viết xong Người người lớp lớp và đang gặp khó khăn trong quân đội, về vấn đề các văn nghệ sĩ trong quân đội đấu tranh đ̣i có một kỷ luật sống, cho thích hợp với thời kỳ ḥa b́nh. Lúc đó, Trần Dần cũng bị o ép rất ghê, anh Dần có bàn với tôi rằng: "Có lẽ ta nên tổ chức một buổi phê b́nh thơ Việt Bắc". Tôi hoan nghênh lắm. V́ vậy, Trần Dần tổ chức một cuộc phê b́nh thơ Tố Hữu ở trong quân đội.
- TK: Thưa anh, như vậy có thể nói là tất cả đều bắt đầu từ việc phê b́nh thơ Tố Hữu trong quân đội. Nhưng lúc đó anh không ở trong quân đội, phải không ạ?
- LĐ: Lúc đó tôi đang học lớp tiếp quản để về tiếp quản khu 300 ngày ở Quảng Ninh. Trần Dần có nói với tôi rằng: "Thôi cậu đến "viện trợ" cho ḿnh một tí, v́ trong quân đội nó trật tự lắm. Hôm này có các ông quan to th́ chắc là mọi người không dám phát biểu". Trần Dần cũng biết tính tôi là khi tôi nói th́ tôi cũng không sợ ǵ ai cả. Hôm đến, tôi đă thấy ông Nguyễn Chí Thanh ngồi đấy rồi.
Hoàng Yến lên nói về thơ Tố Hữu và bảo rằng thơ Tố Hữu bây giờ "nhỏ" hơn thơ Tố Hữu thời trước, th́ đó cũng là một cách nói thôi. Sau đó, khi anh Thanh lên diễn đàn th́ tôi thấy không khí im lặng cả, không ai nói ǵ nữa. Trần Dần đá chân tôi bảo: "Thôi, thế cậu lên đi."
Tôi lên nói một bài về thơ Tố Hữu và tôi có nhắc đến sự sùng bái chủ tịch Hồ Chí Minh của Tố Hữu. Cuộc trao đổi ấy rất vui vẻ rồi ông Thanh cũng không nói ǵ nữa. Căn cứ trên cuộc thảo luận ấy th́ anh em thấy là có thể có đủ bài để viết trên tạp chí Văn Nghệ mà lúc đó tôi là thường trực. Sau đó tôi có lên tŕnh bày với anh Tố Hữu về tờ báo Văn Nghệ.
Đă lâu lắm rồi anh em không gặp nhau. Phải nói rằng, tôi quan hệ với anh Tố Hữu từ thời kháng chiến, quan hệ rất tốt, nhưng mà từ ḥa b́nh th́ có hơi xa nhau. Lần này, sau khi nói chuyện một lúc, anh Tố Hữu có nói với tôi: "Ông vốn là người nhậy cảm mà tôi thấy có tập Việt Bắc mà ông không cho phê b́nh th́ như thế là độ này Lê Đạt nhạy cảm hơi kém rồi."
Lúc ấy, trong túi tôi đă có bài Hoàng Yến phê b́nh Việt Bắc, tôi chỉ cười, không nói ǵ cả và tôi nghĩ bụng: Vâng, chắc anh sẽ xem được một loạt những bài phê b́nh Việt Bắc nhưng có lẽ ngoài ư muốn của anh! Sau đó ra về tôi in bài của Hoàng Yến và tiếp đó là một loạt những bài phê b́nh Việt Bắc. Th́ tôi chắc là việc đó gây cho anh Tố Hữu nhiều bực tức lắm, tại v́ các lời phê b́nh ấy thường thường là chê, mà ở nước Việt Nam người ta chưa quen chê anh Tố Hữu bao giờ cả.
Về vụ phê b́nh Việt Bắc th́ tôi được sự ủng hộ của anh Nguyễn Hữu Đang v́ Đang lúc ấy đang ở trong ṭa soạn báo Văn Nghệ với tôi. Vụ Việt Bắc ấy kéo dài độ hơn một tháng, sau mọi người thấy là nên thôi, tại v́ ông Lành[2] cũng không chịu thua mà chúng tôi cũng không thắng, nhưng chắc là thơ ông Lành bắt đầu bị đặt vấn đề. Từ đó quan hệ của tôi với anh Lành h́nh như hơi khó khăn hơn.
- TK: Từ vụ phê b́nh thơ Việt Bắc của Tố Hữu đến việc thành lập Giai Phẩm Mùa Xuân, mọi chuyện diễn tiến ra như thế nào, thưa anh?
- LĐ: Sau vụ Việt Bắc, đến vụ Trần Dần. Dần lúc ấy có quan hệ với chị Khuê là vợ anh ấy bây giờ; chị Khuê là một người công giáo, cho nên người ta nghĩ rằng đó là một người công giáo cài lại làm gián điệp để tranh thủ anh Dần. V́ Trần Dần lúc đó c̣n ở trong quân đội nên Dần bị kỷ luật và người ta cấm trại không cho ra nữa. Đó là lần anh Dần bị giữ lần thứ nhất, không bị giam. Trần Dần, sau đó, cũng được ra và rồi hai người, như trong truyện cổ tích, cũng lấy được nhau.
Trần Dần ra rồi, chúng tôi mới nghĩ đến chuyện này: bây giờ làm sao mà in được một tập thơ, trái với nguyên tắc lúc bấy giờ - nguyên tắc bấy giờ là tất cả các bài đều bị kiểm duyệt. Tôi chủ trương tập này phải là một tập , tự do sáng tác hoàn toàn, tức là mỗi cá nhân đều chịu trách nhiệm về bài của ḿnh và không có kiểm duyệt ǵ cả. Tôi có bàn với Dần, Cầm, với Văn Cao, Tử Phác và mấy anh hội họa nữa là Sỹ Ngọc và Nguyễn Sáng.
Lúc đó th́ chưa t́m được chữ ǵ hay lắm. Tôi cũng không thích chữ Giai Phẩm tại chữ Giai Phẩm có vẻ Tự Lực Văn Đoàn, nghe chữ ấy nó sang trọng quá tôi không thích. Nhưng lúc đó anh Minh Đức, nhà xuất bản và anh Đang đều thích chữ ấy. Trước tôi định cái tít là "Thơ năm người", nhưng mọi người bảo thế là "gây sự" quá, th́ sau cũng đành lấy chữ Giai Phẩm.
Ngay lúc đó xẩy ra vấn đề Phùng Quán: Phùng Quán th́ không dính dáng ǵ đến lớp chúng tôi cả. Phùng Quán lúc ấy -theo lối nói Việt Nam- mới chỉ là "đàn em" thôi, thế nhưng Phùng Quán đang nổi tiếng v́ quyển Vượt Côn Đảo, tác phẩm chứng tỏ Phùng Quán có óc tưởng tượng rất phong phú. Một hôm Phùng Quán đến tôi chơi, tôi thấy một anh bộ đội trẻ, xưng với tôi: em là Phùng Quán. Trong lúc anh em ngồi chơi nói chuyện với nhau, Phùng Quán có đọc cho tôi nghe mấy bài thơ, trong đó có bài Công nhân hót rác, nghe tôi cũng thấy vui lắm.
Tôi bảo: "Các anh sắp ra một quyển Giai Phẩm Mùa Xuân, thế Quán có muốn tham gia không?" Tôi không ngờ lời nói đùa ấy đă rẽ Quán sang một bước ngoặt của đời Quán. Quán nói rằng: "Em thích lắm, tất cả các anh em đều quư cả, để em tham gia với." Tôi lấy bài của Quán, nhưng khi đến bàn với anh em th́ tôi gặp sự phản đối, nhất là anh Văn Cao. Anh Văn Cao nói rằng: "Quán nó không thể ngồi cùng chiếu với ḿnh được!" Tôi cười, tôi nói với anh Văn Cao rằng: "Đây là chỗ anh em với nhau chứ không phải chiếu tiên chỉ, thứ chỉ ǵ mà chúng ta đối với nhau trật tự quá như thế".
Tôi không ngờ câu nói đùa đó sau sẽ cứ đeo bám anh Văn Cao suốt một cuộc đời. Và từ đó người ta đều gọi anh Văn Cao là tiên chỉ. Ư kiến của tôi dĩ nhiên được cả mọi người ủng hộ, th́ anh Văn Cao phải thua thôi. V́ thế trong Giai Phẩm Mùa Xuân lại có một người rất trẻ là Phùng Quán.
- TK: Thưa anh, trước khi tiếp tục câu chuyện, xin anh xác định lại một lần nữa: Phong trào của các anh là tự phát chứ không dính dáng ǵ đến Liên Xô và Trung Quốc cả.
- LĐ: Hoàn toàn không có dính dáng ǵ đến Liên Xô và Trung Quốc cả. Tại v́, như tôi đă nói, lúc đó anh em đang bàn với nhau làm một tuyển tập tự do sáng tác cơ mà. Giai Phẩm Mùa Xuân ra -nếu tôi nhớ không lầm- tháng giêng năm 1956, mà đến tháng 5/1956 mới có phong trào Trăm Hoa Đua Nở ở Trung Quốc. Vậy không có lư do ǵ một phong trào có sau lại ảnh hưởng đến phong trào có trước cả. Và lúc đó phải nói thật là chúng tôi cũng chưa nghĩ ǵ sâu xa lắm đâu, lúc đó tôi c̣n quá trẻ, chị Thụy Khuê ạ, tôi mới 26, 27 tuổi, tôi chỉ nghĩ rằng: anh em bây giờ ở trong điều kiện ḥa b́nh th́ phải chống lại vấn đề kiểm duyệt, nó khe khắt quá và hai là chống lại thứ văn nghệ độc tôn, thực hiện tự do sáng tác, tôi thấy vấn đề rất đơn giản: mỗi anh sáng tác một bài và chịu trách nhiệm bài viết của ḿnh.
Chúng tôi cũng chưa nghĩ là ḿnh làm cái việc tày trời như thế, chuyện ấy nó sẽ đến sau, cho nên tôi cũng chẳng bận tâm ǵ đến Trăm Hoa Đua Nở, tôi cũng chẳng bận tâm ǵ đến ông Hồ Phong. Nhưng nếu nói đến một ảnh hưởng ǵ của Nga, th́ đó không phải là ảnh hưởng phong trào nào của Nga, mà là ảnh hưởng một nhà thơ Nga mà tôi rất yêu mến, đó là Maïakovski. Cho nên, không thể gọi là ảnh hưởng phong trào này, hay phong trào kia được.
Ngoài ra, anh Cầm th́ cũng không ảnh hưởng ǵ Maïa cả, chỉ có tôi với Dần là ảnh hưởng Maïa thôi, nhất là Văn Cao cũng chẳng ảnh hưởng Maïa, lại có cả Nguyễn Sáng và Sỹ Ngọc là những người của hội họa. Mà anh Sáng có làm một bài thơ th́ xin lỗi, rất trung b́nh. Cho nên anh em là vui với nhau để chứng tỏ rằng những người nghệ sĩ, những người sáng tác có quyền sáng tác một cách tự do.
Còn tiếp ...
Bookmarks