● Hoàng Cầm nói về Nguyễn Hữu Đang và tờ Nhân Văn, hôm Nguyễn Hữu Đang mất
- TK: Thưa anh, anh đă quen anh Nguyễn Hữu Đang trong trường hợp nào?
- HC: Anh Nguyễn Hữu Đang lúc đầu không phải là bạn tôi, anh ấy hoạt động ở một lĩnh vực khác. Vào khoảng năm 44, khi tôi chuẩn bị biểu diễn vở Kiều Loan, anh đến. Lúc bấy giờ anh làm bên Hội Truyền Bá Quốc Ngữ do ông Nguyễn Văn Tố làm trưởng ban. Sau này tôi mới biết là lúc bấy giờ anh đă tham gia hoạt động cách mạng rồi. Đến ngày tuyên ngôn độc lập của bác Hồ, chính anh Nguyễn Hữu Đang là người tổ chức buổi mít-tinh tuyên ngôn độc lập. Sau này anh tham gia vào chính phủ lâm thời, làm bộ trưởng không bộ.
Tôi luôn luôn kính trọng anh là một người hoạt động cách mạng rất tích cực và trong sáng. Khi chúng tôi chuẩn bị diễn vở Kiều Loan, anh vui ḷng nhận đỡ đầu cho vở Kiều Loan để biểu diễn, từ việc xin phép Nhà Hát Lớn, hoặc xin phép nọ kia, anh ấy lo hết. Đến thời kháng chiến, tôi cũng chỉ gặp anh ấy những ngày đầu.
- TK: Thưa anh, đến khi nào th́ anh Đang ngừng mọi hoạt động kháng chiến và giữ khoảng cách với chính phủ cách mạng?
- HC: Vào khoảng tháng 7 năm 48, có Đại Hội Văn Hóa Toàn Quốc do ông Trường Chinh đề xướng và làm chủ tịch. Hội Nghị Văn Hóa Toàn Quốc được tổ chức để động viên và hướng dẫn trí thức và văn nghệ sĩ chuẩn bị đi sâu vào cuộc kháng chiến. Sáng tác hay biểu diễn trước tiên là hướng vào cuộc kháng chiến để giành thắng lợi đă, rồi sau sẽ bàn đến những vấn đề khác.
Tức là lúc bấy giờ hội nghị mới đề ra Văn nghệ kháng chiến. Tôi cũng được mời, nhưng không đi dự v́ bị ốm, trong hội nghị có mặt anh Nguyễn Hữu Đang. Sau hội nghị đó, không hiểu v́ lư do ǵ th́ anh Đang không làm công tác kháng chiến nữa, anh về Thanh Hóa, ở nhà người bạn là anh Trần Thiếu Bảo, giám đốc nhà xuất bản Minh Đức. Ở chơi với anh Bảo thôi và cũng giúp anh Bảo làm vài công việc xuất bản và góp ư kiến. Anh Bảo cũng thân với anh Đang và cũng nghe lời anh Đang nhiều.
Anh Đang không làm công việc ǵ của nhà nước cả, tôi cũng không hiểu rơ nguyên nhân. Măi sau này, ḥa b́nh rồi, về Hà Nội tôi cũng chỉ nghe phong phanh anh em bàn tán thôi chứ hỏi anh Đang th́ anh ấy cũng không nói, là h́nh như trong hội nghị văn hóa toàn quốc, anh Đang có mâu thuẫn về đường lối văn nghệ, văn hóa với ông Trường Chinh. Do mâu thuẫn không giải quyết được, cho nên anh Đang không làm việc nữa, anh nghỉ. Anh về Thanh Hóa. Về nguyên nhân tại sao anh Đang bỏ về Thanh Hóa th́ tôi nghe như thế.
- TK: Theo anh th́ nguyên nhân nào đă khiến anh Đang, sau năm 1954, trở lại hoạt động?
- HC: Đến khi ḥa b́nh lập lại, năm 1954, tôi cũng chỉ được nghe kể lại chứ không được chứng kiến, là như sau: Ông Trường Chinh có hỏi ông Tố Hữu: Anh Đang anh ấy đă không làm việc ǵ từ lâu rồi, từ mấy năm nay, th́ bây giờ ḥa b́nh thắng lợi rồi, ta phải mời anh ấy ra làm việc chứ. Thế là anh Tố Hữu cũng nghe theo và mời anh Đang ở Thanh Hóa ra.
Ra, th́ anh Tố Hữu nói với anh Đang: "Anh đă nghỉ một thời gian rồi th́ bây giờ mời anh ra làm việc. Việc văn hóa văn nghệ cần phải mạnh lên, khẩn trương lên, v́ đă ḥa b́nh, vậy anh giúp tôi làm giám đốc sở văn hóa thông tin Hà Nội. Khả năng của anh th́ có thể làm hơn thế, nhưng hiện nay, Hà Nội là một thủ đô cho nên công việc văn hóa ở Hà Nội sẽ là đầu tầu cho cả nước, anh vui ḷng giúp cho việc đó". Nhưng anh Đang anh ấy từ chối. Anh ấy bảo: Tôi không làm được việc ấy. Tôi thích làm báo, xin anh thu xếp cho tôi về làm báo Văn Nghệ. Lúc ấy, anh Tố Hữu cũng đành phải nhận lời, đưa anh Đang về làm biên tập báo Văn Nghệ thôi, chứ cũng không có chức vụ ǵ ghê gớm cả. Đấy là thời kỳ đầu mới ḥa b́nh năm 1955.
Anh Đang về báo Văn Nghệ, nhưng anh Đang là người đặc biệt có tài tổ chức: trong kháng chiến anh ấy đă tổ chức thanh niên xung phong, tổ chức mặt trận b́nh dân học vụ, sau đó lại là tổ chức hội nghị văn hóa toàn quốc. Cho nên uy tín của anh ấy trong giới văn hóa càng ngày càng lên cao. Nhưng mà anh ấy không muốn làm việc cho chính quyền nữa - tức là cái chức Giám Đốc sở Văn hóa Hà Nội- mà anh ấy chỉ xin làm báo thôi, th́ ông Tố Hữu cũng phải chấp nhận.
Lúc bấy giờ tổng biên tập báo Văn Nghệ là anh Xuân Diệu. Anh Xuân Diệu thấy anh Nguyễn Hữu Đang về th́ mừng quá, v́ như thế anh Đang sẽ đỡ cho việc hành chính, mà việc hành chính th́ các nhà thơ, nhà văn không thạo lắm. Khi anh Đang về, v́ anh ấy có tài tổ chức cho nên anh ấy tổ chức ngay hai cuộc phê b́nh trong văn học:
- Thứ nhất là cuộc phê b́nh tác phẩm Vượt Côn Đảo của Phùng Quán. Vượt Côn Đảo lúc bấy giờ nổi tiếng lắm, được in đi in lại nhiều lần, tiền nhuận bút của nhà xuất bản Văn Nghệ và tiền thưởng -nhà xuất bản Quân Đội không trả nhuận bút nhưng có tiền thưởng- rất nhiều, đến nỗi Phùng Quán có lần đem về cả một thúng tiền, nói với tôi: "Anh ơi! Em biết tiêu thế nào những tiền này".
- Sang giữa năm 56, Hội văn nghệ tổ chức tổ chức một lớp học tập chính trị, đầu đề tài liệu học tập là "Những tài liệu của Mác, Lê-nin, Staline nói về vấn đề văn nghệ"[4]. Buổi sáng học, buổi chiều làm việc cơ quan. Tôi nhớ học 18 ngày. Nhưng từ hôm mở lớp đến độ ngày thứ năm th́ có cái mục gọi là liên hệ thực tế. Tất cả các văn nghệ sĩ ở các tỉnh hoặc đi tập kết về Hà Nội, th́ họ đều nêu lên những thắc mắc, mà phải nói là những thắc mắc ghê gớm về vấn đề văn nghệ và lănh đạo văn nghệ.
Nó gần như là một cuộc tố khổ: các văn nghệ sĩ đều nói ra những thắc mắc về việc lănh đạo địa phương, cả lănh đạo trung ương nữa, đối với văn nghệ. Thành ra những ngày cuối cùng rất sôi nổi. Có thảo luận sôi nổi nhưng cuối cùng không ai giải quyết được những thắc mắc ấy. Khi tan lớp học 18 ngày th́ t́nh h́nh không nhẹ nhàng đi mà nó càng căng dần lên.
Những thắc mắc của anh em văn nghệ sĩ nó truyền ra ngoài. Đó là những vấn đề sâu sắc của giới văn nghệ sĩ lúc bấy giờ: vấn đề sáng tác, vấn đề lănh đạo thế nào, rồi quan hệ giữa lănh đạo và sáng tác như thế nào, tức là quan hệ giữa Đảng và văn nghệ sĩ thế nào v.v... Toàn là những thắc mắc mà anh em lôi ra từ thực tế trong kháng chiến và thực tế trong ḥa b́nh lập lại.
Th́ lúc bấy giờ anh Đang anh ấy mới nẩy ra một ư: Đang lúc văn nghệ sĩ có nhiều thắc mắc như thế này th́ chúng ḿnh nên ra một tờ báo. Tôi bảo: "Ra báo th́ phải có tiền, chứ tự nhiên ra thế nào được". Anh Đang bảo: "Tiền th́ tôi sẽ nhờ người bạn đi vay và chắc chắn chỉ vài số báo là đă có thể trả được. Nhưng phải ra ngay bởi t́nh h́nh nó đang sốt dẻo như thế này, phải ra báo th́ mới có lợi cho phong trào văn nghệ."
Anh ấy nói với tôi: "Cậu phải ra tờ báo, tôi sẽ giúp đỡ bên trong thôi, ngấm ngầm thôi, chứ tôi không thể nào đứng lên ra báo, v́ tôi c̣n có quan hệ với lănh đạo nên không thể tự tiện ra báo được. Hoàng Cầm là người vừa có tên tuổi, vừa quen công việc sáng tác, biểu diễn, th́ Hoàng Cầm nên ra một tờ báo để chấn chỉnh lại t́nh h́nh văn nghệ, đưa những vấn đề ra thảo luận trên báo th́ sẽ có lợi cho văn nghệ sĩ."
Đầu tiên tôi không nhận lời, v́ lúc ấy tôi đang làm ở nhà xuất bản của Hội Văn Nghệ, nhà xuất bản chính thức của Nhà Nước, phải đọc và nhiều công việc bận lắm. Nhưng mà anh ấy vẫn không tha. Anh ấy cứ bám riết lấy. Tôi đă từ chối mà hàng tuần lễ, ngày nào anh ấy cũng gặp và cũng bàn về chuyện ấy anh ấy thúc tôi phải ra một tờ báo. Liền trong hai tuần lễ cứ sáng sớm, 6 giờ, là anh ấy đến nhà tôi, có hôm tôi c̣n ngủ, vợ tôi vào gọi dậy, anh ấy bảo thôi cứ để cho anh ấy ngủ, tôi ngồi chờ. Anh ấy cứ nhất định như vậy, giữ riệt lấy tôi và thúc đẩy tôi. Thế rồi cuối cùng tôi cũng phải nhận lời. Bởi tôi cũng dễ tính và hay nể bạn.
- TK: Thưa anh, các anh đă tổ chức tờ Nhân Văn như thế nào?
- HC: Lúc đầu chỉ có tôi và anh ấy bàn với nhau thôi, bàn về việc t́m người đứng tên, t́m người biên tập, t́m thư kư toàn soạn, v.v... Anh Đang gợi ư là tờ báo như thế này th́ ta nên mời một người vừa có tuổi, vừa có uy tín lớn ở trong nước, uy tín lớn đối với anh em văn nghệ, làm chủ nhiệm. Tôi chưa nghĩ ra ai th́ chính anh Đang lại bảo: "Anh th́ anh thân với cụ Phan Khôi, mà cụ Phan Khôi th́ khó thuyết phục cụ ấy lắm, chỉ có anh may ra mới thuyết phục được cụ ấy ra cộng tác. Anh nên đến nhà cụ Phan Khôi nói chuyện rồi mời cụ ấy đứng ra làm chủ nhiệm tờ báo cho ḿnh". Tôi cũng nể anh Đang, tôi bảo: "Cụ Phan Khôi th́ tôi có thể nói được v́ tôi rất thân với cụ".
Cái pḥng tôi làm việc ở nhà xuất bản th́ ngay bên cạnh pḥng cụ Phan Khôi, thỉnh thoảng tôi vẫn chạy sang hút thuốc lào hoặc nói chuyện vui với cụ th́ cụ có vẻ rất quư tôi và cũng thích nói chuyện với tôi. Anh Đang bắt thóp được điều đó, anh kích thêm: "Chỉ có anh mời th́ may ra cụ mới nhận lời, c̣n những người không thân th́ chưa chắc cụ đă nhận lời đâu". V́ nể lời anh Đang mà tôi đi mời cụ Phan Khôi và cái may mắn không ngờ là sau khi tôi nói ư muốn ra một tờ báo như thế, cụ chỉ hỏi về cái tôn chỉ, mục đích của tờ báo rồi cụ bảo: "Thế th́ được, tôi nhận lời". Và tôi cũng phải nói ngay với cụ: "Xin thưa bác là bác không phải làm ǵ đâu ạ, bác chỉ đứng tên, c̣n bác muốn xem (nội dung) tờ báo hay bác muốn xem bài nào, tất cả những ǵ bác yêu cầu th́ chúng em xin hết sức phục vụ cho bác".
Thế ông cụ bảo: "Ờ! Được rồi! Tôi nhận lời và nếu tôi có yêu cầu ǵ th́ các anh phải làm đúng theo lời yêu cầu của tôi". "Vâng! Chúng em sẵn sàng!" Câu chuyện chỉ có thế.
Được cụ Phan Khôi nhận lời rồi, th́ tôi với anh Đang lập tức thảo luận ngay việc đặt tên tờ báo và sẽ mời những ai cộng tác. Lúc đầu anh Đang có đưa ra một số tên như là Văn nghệ mới, Con đường mới, Sáng tạo ... ǵ ǵ đó. Tôi bảo: "Ḿnh nên chọn một cái tên thật hay, vừa đúng với mục đích tôn chỉ, nhưng đồng thời nó cũng phải mới nữa. Chứ Con đường mới hay Sáng tạo th́ cũng thường thôi".
Anh Đang mới hỏi tôi: "Thế cậu có ư kiến ǵ để đặt tên cho tờ báo không?" Tôi bảo: "Tôi nghĩ rằng thế giới bây giờ, người ta tôn trọng con đường văn nghệ nào mà đề cao tính cách của con người, ḷng nhân ái, t́nh yêu thương con người và tôn trọng cái quyền làm người. Thế giới th́ người ta quen với chuyện ấy rồi, nhưng bên ḿnh th́ chưa. Bây giờ ḿnh phải đưa ra hẳn một cái ǵ về con người. Có hai chữ mà tôi cũng học được không biết ở đâu, tôi biết là tiếng Pháp gọi nó là Humanisme, tiếng Việt gọi nó là Nhân Văn. Hay ta lấy cái tên Nhân Văn đặt cho tờ báo" Th́ anh Đang anh ấy vỗ đùi đen đét, anh ấy bảo như vậy th́ hay quá, ờ nhất định nhá! Lấy tên Nhân Văn! Từ đấy mới ghi vào là: Ra tờ báo lấy tên Nhân Văn mà chủ nhiệm là Phan Khôi.
Sau đó anh Đang lại gợi thêm ư nữa: "Có chủ nhiệm rồi, nếu không có chủ bút th́ cũng phải có thư kư toà soạn chứ!" Lúc bấy giờ định mời anh Văn Cao, th́ anh Đang nói ngay: "Chưa chắc Văn Cao đă nhận lời, v́ cậu ấy vẫn c̣n là đảng viên. Là đảng viên th́ không thể nào đứng ra làm báo ngoài đảng được". Anh Đang lại bảo: "Hay là cậu thử hỏi Trần Dần xem". Th́ tôi bảo: "Trần Dần vừa bị một cú oan ức trong văn nghệ quân đội, do sự độc đoán của lănh đạo văn nghệ bắt Trần Dần và Tử Phác. Hai người này không thể mời được. Anh Dần vừa mới được tự do th́ không nên ghép anh ấy vào cái này làm ǵ". Anh Đang lại nói: "Hay là mời Lê Đạt?". Tôi với Lê Đạt vẫn là bạn thân cùng nhóm với nhau, tôi hỏi Lê Đạt th́ Lê Đạt bảo: "Làm th́ kể cũng làm được thôi, nhưng mà ḿnh cũng vẫn là đảng viên, mà đảng viên th́ không thể nhận lời làm báo ngoài đảng được".
Đến độ ít lâu sau, t́nh cờ tôi gặp anh Trần Duy đang ngồi uống cà-phê ở nhà xuất bản Minh Đức của Trần Thiếu Bảo. Tôi biết anh Trần Duy là một hoạ sĩ tập kết từ trong Nam ra[5], là một người có học, thông minh, nhanh nhẹn, có nhiều tư tưởng hướng về tự do. Tôi mới mời anh Trần Duy ra một chỗ và nói: "Ḿnh định ra một tờ báo lấy tên là Nhân Văn, để in những bài sáng tác hoặc b́nh luận chung quanh vấn đề văn nghệ thôi. Hiện nay chưa có ai làm thư kư toà soạn, cậu có thể giúp ḿnh được không?" Th́ Trần Duy nhận lời ngay lập tức. Bởi anh ấy cũng sốt sắng và là người có nhiều thắc mắc về văn nghệ. Anh ấy nhận lời ngay. Thế là xong. Có chủ nhiệm rồi, có thư kư ṭa soạn rồi, c̣n bên trong th́ tất nhiên là có anh Nguyễn Hữu Đang, tôi và anh Lê Đạt. Sau đó chúng tôi cũng làm một buổi họp bạn nói chuyện ra báo, th́ mọi người cũng ủng hộ cả.
Còn tiếp ...
Bookmarks