Ngày xưa, khi chưa có vấn đề hộ tịch bắt người ta phải khai sinh cho con khi vừa mới sanh ra, việc đặt tên cho con thường trải qua hai giai đoạn:
Giai đoạn đầu là đặt tên tạm, như Tèo, Tư, Bé. Cái tên này đi theo với thời gian cho đến người con đó lớn khôn và có gia đ́nh. Lúc bấy giờ cha mẹ hoặc chính người đó mới nghĩ đến chuyện t́m một cái tên thật mà đặt cho.
V́ không bị giới hạn hay ràng buộc về mặt luật pháp bắt phải có tên chính thức, một người có thể chọn cho ḿnh bao nhiêu tên cũng được.
Sự tự do này kéo dài cho đến thế kỷ thứ mười tám, khi vấn đề hộ tịch được thiết lập và quy định chặt chẽ về tên họ của từng người. Ngoài tên chính thức ra, một người có thể có tên tự, tên cúng cơm hoặc bút hiệu.
Tuy nhiên trong quá khứ việc đặt tên cho một đứa bé không phải là dễ dàng.
Cha mẹ đứa bé phải cẩn thận khi chọn tên cho con làm sao để không bị trùng với tên của những người khác, nhất là trong gia đ́nh hoàng tộc, sau đó là bà con họ hàng trong cả ḍng họ.
V́ tên của gia đ́nh hoàng tộc, nhất là tên vua, và của bà con là những thứ huư kỵ không được dùng đến để đặt tên con.
Gọi trực tiếp tên người lớn tuổi cũng là điều cấm kỵ đối với người Việt. Để tránh bị phiền trách, và bị bắt lỗi bởi người lớn tuổi, cách tốt nhất là nên gọi tên con hay cháu của người đó nhưng phải nhớ thêm danh vị tên người con hay người cháu.
Thí dụ: Ông cụ tên là Bách và con của ông ta là Trung. Khách nên chào ông Bách bằng cách nói là Chào Ông Trung.
Truyền thuyết dân tộc Việt Nam kể rằng người Việt Nam là con cháu của Bà Tiên tên là Âu Cơ, kết duyên cùng Rồng tên là Lạc Long Quân. Bà Âu Cơ sanh ra một trăm con.
Sau đó một trăm người con này được chia ra làm hai: năm mươi người theo mẹ lên núi và năm mươi người c̣n lại theo cha xuống đồng bằng làm ăn sinh sống.
Đó là từ một trăm người con đầu tiên của tổ tiên con Rồng cháu Tiên, và người Việt gọi nhau là đồng bào. V́ lư do này mà người Việt có khoảng hơn một trăm họ.
Về sau do có sự giao thương giữa các quốc gia khác với Việt Nam, các họ của người Tàu, Miên, Lào, Chàm đến cư ngụ tại Việt Nam cũng dần dần được Việt hoá.
Do đó trong danh sách các họ có thể thu thập được hiện nay là trên hai trăm.
Khuynh hướng này ngược lại với họ và tên người Mỹ nói riêng và người Âu Châu nói chung. Các dân tộc Âu châu có rất nhiều họ, và hầu như không thể thống kê hết, trong khi đó tên đặt th́ ít hơn nhiều.
Ngày nay tên người Việt thường có ba phần: họ, chữ lót và tên. Phần lớn, họ đứa bé mới sinh lấy theo họ cha.
Chỉ có ít trường hợp lấy họ mẹ. Đó là khi trong gia đ́nh không có con trai th́ con trai của một trong nhiều người con gái của đại gia đ́nh đó sẽ được chọn ra và lấy họ mẹ để nối dơi tông đường. Hoặc con không có cha có thể lấy họ mẹ.
Khác với cách xưng hô của người Anh, người Việt khi gọi người khác, luôn luôn dùng danh vị cùng với tên (chứ không phải họ) người đó.
Thí dụ: Nói Bà Ba th́ Ba là tên và Bà là danh vị. Hoặc Bác sĩ Minh, Minh là tên chứ không phải họ. Tương tự như Chú Tom hay Chú Sam của tiếng Anh vậy.
Ngày nay cha mẹ đặt tên con là việc rất đáng chú ư. Có rất nhiều nguyên tắc đặt tên cho con, nhưng thông thường nhất có thể kể là 12 nguyên tắc như sau:
1) Phản ảnh ước nguyện của cha mẹ
2) Kỷ niệm hay kư ức
3) điển hay tích trong văn chương/thi phú
4) Tên các loài hoa đẹp, trái cây
5) các đức tính cao quư
6) tên các con vật cao quư
7) tên các loài chim quư
8) học thuyết Khổng giáo
9) các đồ vật quư hay loại ngọc quư
0) các nhân vật trong truyền thuyết
11) tên b́nh dân
12) tên theo nghề nghiệp
Như vậy tức là khi sanh con, cha mẹ nguời Việt Nam đều chọn cho con ḿnh một cái tên mang ư nghĩa nào đó.
Riêng về cách đặt tên „b́nh dân“ thông thường như tên , Cu, Gái ,Lụa ,Tốt , Tám , vv.. rất thông dụng tại các vùng thôn quê. Trẻ em mang tên này có hai lư do chính: a) do t́nh trạng y tế c̣n thiếu thốn nên khi sanh con ra ốm yếu và hay bệnh hoạn khó nuôi và thường hay chết yểu.
Do đó cha mẹ đứa bé không dám đặt tên đẹp cho con v́ sợ thần chết đến viếng và b) nhiều bậc cha mẹ hiếm muộn muốn có con thường đến khấn vái tại các miếu, đền, chùa để kiếm mụn con, gọi là „con cầu tự“.
Người Việt rất xem trọng giá trị gia đ́nh. V́ vậy tục ngữ Việt Nam mới có câu:
Một người làm quan cả họ được nhờ. (Lit.: One who becomes a mandarin brings in great fortune to his extended family.) Hoặc: Một người làm xấu cả họ vạ lây . (Lit.: One person's bad deed defames his whole family.) Nói lên t́nh cảm gắn bó giữa cá nhân và gia đ́nh mật thiết và quan trọng đến mức nào.
Nói cách khác cá nhân trong gia đ́nh không quan trọng bằng toàn thể đại gia đ́nh của người đó. Nhất nhất hành động hay cử chỉ nào cũng có thể gây tổn hại đến thanh danh của đại gia đ́nh.
V́ lư do này mà họ đứng trước tên, rồi mới đến chữ lót và sau cùng mới là tên riêng của người đó. Khi xét đến người nào người ta thường nh́n vào cả gia tộc người đó.
Trong các cuộc căi vả, người ta cũng thường kêu réo cả gịng họ người bị mắng chửi ra chứ không phải chỉ người đó mà thôi.
Chữ lót cũng quan trọng không kém. Nhiều gia đ́nh danh giá được mọi người ngưỡng một qua chữ kèm theo với cái họ.
Chẳng hạn như gịng họ Nguyễn Phước, Thân Trọng, Hồ Đắc, vv. là những gịng họ nổi tiếng một thời.
Theo sử liệu th́ trước khi nước Việt bị người Hán đô hộ (từ năm 111 trước tây lịch đến năm 938 sau tây lịch), người Việt theo chế độ mẫu hệ chứ không phải theo chế độ phụ hệ như ngày nay
. Do đó tính cách độc lập của người phụ nữ vẫn c̣n được nh́n thấy qua việc họ vẫn có quyền giữ tên họ ḿnh sau khi kết hôn với người khác
Một lần nữa, trong các cuộc tiếp xúc hàng ngày giữa người Việt với nhau người nói thường phải gọi người kia bằng tên và có danh vị kèm theo.
Chẳng hạn như Bà Phan hay Cô Mai chứ không gọi trổng là Phan hay Mai như người Mỹ.
Trong những cuộc tiếp tân long trọng hay thân mật người ta cũng bắt chước theo lối nói của Tàu hay của Tây để gọi hai vợ chồng bằng Ông Bà Nguyễn Văn X, tức là tên của người chồng.
Bảng kê dưới đây bao gồm tất cả họ của người kinh, người thượng và những họ của người nước khác đă được Việt hoá. Đa số các họ này đều có nghĩa tương đương tiếng Anh.
Ngoài ra để giúp quư vị nào muốn chọn cho ḿnh cái tên khác không phải tên Việt Nam, chúng tôi xin gửi tặng quư vị một danh sách các tên gọi là “tên Mỹ” để tuỳ nghi quư vị lựa chọn.
Bookmarks