Vietnam Veterans Memorial Wall

Trong Câu Chuyện Việt Nam do Hoài Hương phụ trách tuần này, 30 năm sau khi đài tưởng niệm khánh thành, mời quí vị t́m hiểu về Kiến trúc sư và nghệ sĩ Maya Lin, tác giả của công tŕnh kiến trúc độc đáo nhưng gây nhiều tranh căi.

Đài Tưởng niệm Chiến tranh Việt Nam là một công tŕnh kiến trúc có đường nét đơn sơ nhưng có sức cuốn hút lạ kỳ. Là một bức tường đá hoa cương màu đen h́nh chữ V ḥa với khung cảnh thiên nhiên chung quanh, công tŕnh này được thừa nhận là đài tưởng niệm được dân chúng Mỹ yêu mến nhất. Trên bức tường có khắc tên tuổi của khoảng 58,000 quân nhân Mỹ đă hy sinh hoặc mất tích trong chiến tranh Việt Nam, tuổi trung b́nh của các quân nhân ấy là 19 tuổi.

Lần theo bức tường đá đen tiến sâu dần vào ḷng đất trước khi bước theo con dốc thoải để trở về với thực tế, khách đến thăm tượng đài có cảm tưởng như ḿnh vừa đi viếng mộ phần của từng ấy quân nhân Mỹ đă hy sinh trong cuộc chiến đă kết thúc 37 năm về trước. Thiết kế đơn sơ mà có khả năng gây xúc động mạnh ấy là tác phẩm của một nữ sinh viên Trường Kiến trúc Đại học Yale, lúc bấy giờ chỉ mới 21 tuổi


Kiến trúc sư Maya Lin

Maya Lin là con út trong một gia đ́nh có hai người con. Cha cô là Khoa trưởng Trường Đại Học Mỹ Thuật bang Ohio, mẹ cô là một nhà thơ và giáo sư Anh văn. Anh cô sau này cũng trở thành thi sĩ và Giáo sư Văn học. Cha mẹ cô là những người tỵ nạn chính trị đă bỏ Trung Quốc ra đi sau khi ông Mao Trạch Đông lên nắm quyền.

Maya Lin cho biết về truyền thống giáo dục gia đ́nh đă ảnh hưởng tới những chọn lựa của cô sau này:
“Chúng tôi lớn lên trong một môi trường không phân biệt nam nữ. Tôi rất may mắn ở chỗ tôi không bao giờ bị xem là thứ yếu so với anh tôi, chỉ v́ tôi thuộc phái nữ. Đối với gia đ́nh, điều quan trọng duy nhất là chúng tôi sẽ làm ǵ với tương lai? Gia đ́nh tôi không bao giờ chú ư tới tiền bạc mà luôn luôn nhấn mạnh tới học hỏi và truyền bá kiến thức. Gia đ́nh tôi đặt nặng các thành tích khoa bảng, nhất là phía bên ngoại tôi.”

Một trong bà cố của Maya Lin phía bên mẹ là một trong những nữ bác sĩ đầu tiên của Thượng Hải.

Maya Lin cho biết cô chọn kiến trúc v́ cho rằng ngành này là sự phối hợp tuyệt hảo của nghệ thuật và toán học, giữa nghệ thuật và khoa học.
“Tôi yêu logic, toán, và thảo chương điện toán. Tôi nghĩ rằng kiến trúc là sự phối hợp toàn hảo của các bộ môn đó. Phải đến 7 năm học kiến trúc tôi mới nhận ra rằng lối suy nghĩ của tôi là lối suy nghĩ của một nghệ sĩ. Mặc dù tôi xây nhà và tiếp tục đeo đuổi kiến trúc, nhưng tôi đeo đuổi ngành này trong tư cách một nghệ nhân. Điều mà tôi không thích về ngành này chính là khía cạnh nghề nghiệp của nó. Tự trong thâm tâm tôi là một nghệ sĩ. Điều đó có nghĩa là ǵ? Kiến trúc phải phản ánh con người thực trong ta, điều mà chúng ta cần nói lên cho chính chúng ta. Dù có ai tới trầm trồ xem công tŕnh kiến trúc đó hay không, điều đó không quan trọng. Tôi vẫn muốn làm theo ư riêng của tôi.”



Maya Lin kể lại rằng một người nào đó đă được nghe bản tin về một cuộc thi toàn quốc để t́m người thiết kế Đài Tưởng Niệm Cựu Chiến Binh Chiến tranh Việt Nam. Cô và một nhóm sinh viên kiến trúc cho rằng đây là một ư kiến ngộ nghĩnh và quyết định dự cuộc thi như dự án cuối của niên học. Cô kể tiếp:

“Thế rồi tôi h́ hục vẽ một thiết kế mà tôi nghĩ là giải pháp tốt nhất cho khóa học của tôi. Nhưng măi đến quư sau, quư cuối cùng trong niên học, tôi mới quyết định gửi hồ sơ dự thi, với mục đích là để thực tập, lấy kinh nghiệm. Là một sinh viên, cách duy nhất để biết thiết kế của ḿnh có giá trị hay không, là nhờ các kiến trúc sư đến thăm trường đánh giá nó. Lễ Giáng sinh năm ấy, tôi đến thăm ông chú của bạn tôi, một kiến trúc sư có tên tuổi. Trong câu chuyện, ông ấy nhắc tới một thiết kế đặc biệt cho Đài Tưởng niệm Cựu Chiến Binh chiến tranh Việt Nam mà ông đă được nghe nói đến. Ông càng nói th́ tôi càng nhận ra là ông đang nói đến chính bản thiết kế của tôi. Đó là lúc tôi nghĩ à, có lẽ tôi nên chính thức tham gia bởi v́ tôi có điều quan trọng muốn nói. Chắc chắn tôi sẽ không thắng đâu, nhưng cứ thử xem sao, và thế là tôi dự cuộc thi.”



Trong tất cả 1420 hồ sơ đệ nạp, thật là bất ngờ thiết kế của Maya Lin được một ủy ban giám khảo gồm các nghệ sĩ ưu tú chọn. Cô giải thích:

“Đối với tôi, ư niệm quan trọng nhất về Đài tưởng niệm chiến tranh Việt Nam là sự chân thật, phải thành thật đối mặt với những mất mát của từng người chúng ta. Thực ra, một trong những yêu cầu của các cựu chiến binh là phải liệt kê tất cả 58,000 tên tuổi của những người đă chết. Đây có lẽ là lần đầu tiên một nhóm cựu chiến binh đưa ra yêu cầu đó. Lúc đó, chúng ta vừa bước vào một thời đại tương đối mới, khi người ta thừa nhận sự đóng góp của các cá nhân trong cuộc chiến thay v́ những ǵ diễn ra trong các cuộc chiến trước đó trong lịch sử, khi các đài tưởng niệm luôn luôn nhằm vinh danh những thành tựu của cá nhân một lănh đạo nào đó, kẻ đă chiến thắng chứ không phải những người lính đă cầm súng chiến đấu, một ngoại lệ là các đài tưởng niệm Thế chiến thứ Nhất mà tôi đă nghiên cứu. Lư do các đài tưởng niệm đó làm chúng ta xúc động là bởi v́ chúng tập trung vào sự mất mát cá nhân. Tôi nghĩ đó là một sự thừa nhận về những mạng sống đă bị cướp mất.”

Là người Mỹ gốc Hoa, Maya Lin nhận xét mặc dù các tác phẩm của cô thường có nét tĩnh, rất Á Châu, nhưng thời trẻ, đôi khi cô đă chật vật phấn đấu với nhiều mâu thuẫn nội tâm.

“Có thể nói là trong 20 năm đầu đời, tôi chỉ muốn làm người Mỹ giống như các bạn đồng lứa, tôi không muốn khác họ. Qua ngưỡng cửa 20 và suốt những năm 30, tôi bắt đầu nhận thức những nét Đông phương rơ rệt trong các tác phẩm nghệ thuật và kiến trúc của tôi. Tôi tin rằng chỉ trong thập niên qua, gần 40 tuổi, tôi mới thực sự thấu hiểu rằng trong tôi là sự cân bằng và phối hợp. Đôi khi đă có những sự giằng co. Tôi bỏ khoa học rồi đi vào ngành nghệ thuật, song tôi luôn luôn phân tích vấn đề một cách khoa học. Tôi chọn theo đuổi cả nghệ thuật lẫn kiến trúc, nhưng một cách riêng rẽ thay v́ phối hợp hai ngành này. Thế rồi trong tôi c̣n có sự chia rẽ giữa Đông và Tây. Tôi tin rằng thời c̣n bé, tôi hay có những giằng co bởi v́ tôi xuất xứ từ hai truyền thống khác nhau.”

Tác giả công tŕnh kiến trúc này biết ǵ về chiến tranh Việt Nam? Maya Lin nói cô không biết nhiều và cố t́nh không t́m hiểu để khỏi vướng bận vào các cuộc tranh luận vô tận, để tập trung vào nỗ lực sáng tạo. Cô nói chính kiến không quan trọng đối với công việc thiết kế, mà quan trọng hơn là điều sau đây:

“Chúng ta phải đối diện với cái chết. Nếu không trực diện cái chết, chúng ta sẽ không bao giờ khắc phục nó và hàn gắn được vết thương. Chúng ta không thể tự dối ḿnh rằng nó không xảy ra. Mà phải nh́n thẳng và chấp nhận nó. Rồi sau đó, ta mới có thể quay lưng để bước ra ánh sáng.”

Sau khi đoạt giải, bỗng nhiên Maya Lin bị xô đẩy vào giữa một trận băo lớn. Người ta chỉ trích thiết kế của cô là quá đơn sơ, trông giống như một vết thẹo hằn trên mặt đất, Có người cho rằng đài tưởng niệm không vinh danh đúng mức những người đă hy sinh v́ tổ quốc. Trong số những nhân vật cấp cao đả kích cô kịch liệt có Tổng Thống Reagan, Bộ trưởng Nội vụ James Watt, và cả ông Ross Perot, nhà hảo tâm đă đóng góp tiền bạc vào quỹ xây dựng Đài Tưởng niệm Chiến tranh Việt Nam. Phản ứng của Maya Lin:

“Tôi hoàn toàn hiểu được v́ sao có sự chống đối mạnh mẽ như vậy. Điều mà rất nhiều người không nhận thức ra là các cựu chiến binh yêu cầu phải liệt kê tên tuổi của những người đă hy sinh. Về mặt chính trị th́ có hai phe. Phe th́ cho rằng tôi không muốn nghe, không muốn nhắc tới những người đă chết. Tôi không muốn thừa nhận những cái chết đó bởi v́ nó quá đau ḷng. Người ta muốn thấy những cuộc diễn hành hùng tráng, nô nức ḷng người. Việc liệt kê tên tuổi những người đă khuất gây tranh luận gay gắt. Thế rồi bức tượng đá hoa cương lại là màu đen, tôi là phụ nữ lại là người Mỹ gốc Á, tôi c̣n trẻ, quá trẻ để hiểu thế nào là phục vụ, là hy sinh. Tôi nghĩ, những lập luận chống đối đó không tác động tới tôi.

Nhưng điều làm cho Maya Lin phẫn nộ là ngoài ư muốn của cô, các bên liên quan đă đạt một thỏa thuận tương nhượng như điều kiện để hoàn tất công tŕnh xây tượng đài. Chính ông Ross Perot là người đă đ̣i phải đặt thêm bức tượng 3 quân nhân Thủy quân Lục chiến gần bức tường đá đen. Sau này người ta lại đặt thêm một bức tượng khác để vinh danh các nữ quân nhân tham chiến tại Việt Nam.

Cô sinh viên Maya Lin, 21 tuổi, đă chiến đấu tới cùng để bảo vệ tính trong sáng trong thiết kế của cô. Trong cuộc phỏng vấn do Academy of Achievements thực hiện vào năm 2010, Maya Lin kể lại rằng thời ấy, có lúc cô đă cảm thấy rất đơn độc, một ḿnh phải chống chọi với tất cả mọi người trong một pḥng họp, hầu hết đều nh́n cô với ánh mắt trách móc như thể cô cố t́nh muốn xúc phạm họ.

Qua thời gian, đài tưởng niệm do Maya Lin thiết kế trở thành một địa điểm được nhiều người viếng thăm nhất tại thủ đô nước Mỹ. Chỉ một năm sau khi khánh thành đă có 1 triệu người đến thăm. Giờ đây 30 năm sau, Đài tưởng niệm Chiến tranh Việt Nam đă chứng tỏ là một tác phẩm nghệ thuật vượt thời gian và không gian, gây xúc động cho những người t́m đến nó, dù ở bên nào trong một cuộc chiến mà cho tới nay vẫn gây nhiều tranh luận.

Hoài Hương-VOA