Hải quân Trung cộng trong một cuộc tập trận trên Biển Đông

Đă tṛn 3 năm kể từ ngày ṭa án quốc tế ra phán quyết nói rằng cái gọi là ‘chủ quyền lịch sử’ của Trung Quốc đối với vùng biển trong đường chín đoạn trên Biển Đông là ‘không có cơ sở pháp lư’, Sáng kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á (AMTI) thuộc Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (CSIS) ngày 12/7 có bài viết nh́n lại kết quả Trung Quốc có hay không tuân thủ phán quyết này sau ba năm.

Vào ngày 12 /7 năm 2016, Ṭa án Trọng tài Thường trực (PCA) ở La Haye đă đưa ra phán quyết trong vụ kiện của Manila chống lại yêu sách chủ quyền của Bắc Kinh trên Biển Đông. Được triệu tập trong khuôn khổ các điều khoản giải quyết tranh chấp bắt buộc của Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển (UNCLOS), năm trọng tài của ṭa đă ra phán quyết áp đảo ủng hộ Philippines. Bắc Kinh từ chối tham gia vào vụ kiện này và bác bỏ phán quyết. Trong khi đó, Tổng thống mới của Philippines, ông Rodrigo Duterte, đă làm ngơ thắng lợi này của nước ông với hy vọng thuyết phục được Trung Quốc hướng tới một chính sách ḥa giải hơn và do đó, áp lực quốc tế buộc Trung Quốc tuân thủ phán quyết đă tan biến.
Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát hy vọng rằng khi thời gian trôi qua, Trung Quốc có thể t́m ra những cách giữ thể diện về mặt chính trị để đưa các đ̣i hỏi chủ quyền và hành vi của họ phù hợp với nội dung của phán quyết, ngay cả khi họ bác bỏ phiên ṭa này.
Nh́n chung, theo đánh giá của AMTI, Trung Quốc chỉ tuân thủ 2 trong số 11 nội dung của phán quyết, trong khi một nội dung khác của phán quyết th́ mọi thứ vẫn chưa rơ ràng để có thể đánh giá.

1. Trung Quốc không thể yêu sách ‘chủ quyền lịch sử’ hoặc các quyền khác trong phạm vi đường chín đoạn vốn vượt khỏi lănh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa được mà Trung Quốc được UNCLOS cho phép.

Kết quả: không tuân thủ


Tuy nhiên, một ngày sau khi phán quyết của trọng tài được công bố, Bộ Ngoại giao Trung Quốc đă ban hành Sách Trắng khẳng định rằng: “Ngoài vùng biển nội địa, lănh hải, vùng tiếp giáp, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa, Trung Quốc c̣n có quyền lịch sử trong Biển Đông.” Trong ba năm qua, các quan chức Trung Quốc đă ít đề cập hơn về đường chín đoạn như là cơ sở cho yêu sách của họ đối với Biển Đông, nhưng Trung Quốc tiếp tục tuyên bố có chủ quyền lịch sử vốn không rơ ràng đối với hầu hết các vùng biển và đáy biển ở Biển Đông. Chính v́ dựa trên cơ sở này mà ngư dân Trung Quốc tiếp tục hoạt động trong các vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, Philippines và Indonesia. Đó cũng là cơ sở mà Bắc Kinh phản đối tất cả các hoạt động thăm ḍ và khai thác dầu khí trong đường chín đoạn, bất kể chúng nằm cách các thực thể mà Trung Quốc tuyên bố có chủ quyền bao xa.

2. Băi cạn Scarborough và các thực thể thủy triều cao ở quần đảo Trường Sa có lănh hải nhưng không được hưởng vùng đặc quyền kinh tế hay thềm lục địa.

Kết quả: chưa xác định được

Đây là điểm quan trọng thứ hai trong phán quyết. Theo đó, cả băi cạn Scarborough cũng như bất kỳ thực thể thủy triều cao nào ở quần đảo Trường Sa đều không có khả năng là nơi lưu trú của con người hoặc duy tŕ đời sống kinh tế riêng. Do đó những thực thể này chỉ có được lănh hải rộng 12 hải lư chứ không được hưởng vùng đặc quyền kinh tế rộng 200 hải lư hay thềm lục địa rộng 350 hải lư.
Cộng với việc bác bỏ chủ quyền lịch sử trong đường chín đoạn, th́ phán quyết không cho các thực thể mà Trung Quốc chiếm giữ được hưởng các vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa này đă làm giảm đáng kể vùng biển có thể tranh chấp về mặt pháp lư.
Kết hợp với sự từ chối của ṭa án đối với yêu sách của Trung Quốc đối với các quyền lịch sử trong suốt đường chín đoạn, điều này làm giảm các khu vực tranh chấp hợp pháp xung quanh các đảo và các rạn san hô sau đây:
Nhiều người tin rằng Trung Quốc đ̣i vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa cho băi cạn Scarborough và nhiều thực thể khác, nếu không phải là tất cả, của Trường Sa. Tuy nhiên, điều này không được nêu công khai trong luật pháp hoặc tuyên bố công khai của Trung Quốc. Sách Trắng năm 2016 của Bắc Kinh khẳng định rằng Trung Quốc, dựa trên ‘các ḥn đảo ở Nam Hải (Biển Đông) được hưởng vùng biển nội địa, lănh hải, vùng tiếp giáp, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa.’ Nhưng có thể cho rằng tuyên bố này chỉ có nghĩa là một số ḥn đảo, đặc biệt là ở quần đảo Hoàng Sa, mới tạo ra các quyền lợi này.
Ngoài ra, các hành động của Trung Quốc trong các vùng đặc quyền kinh tế các của nước láng giềng có thể được giải thích bởi nhu cầu liên tục của nước này phải đ̣i quyền lịch sử và do đó không phải là bằng chứng cho yêu sách vùng đặc quyền kinh tế hay thềm lục địa.
Tuy nhiên nếu trong tương lai Bắc Kinh công bố đường cơ sở (để từ đó tuyên bố vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa) xung quanh các thực thể họ đ̣i chủ quyền ở Trường Sa, th́ khi đó sự không tuân thủ phán quyết của Trung Quốc trở nên rơ ràng hơn, nhưng hiện tại các tuyên bố của Bắc Kinh vẫn c̣n mơ hồ để có thể đánh giá rơ ràng.

3. Băi Cỏ Mây (Second Thomas Shoal) thứ hai và vùng biển xung quanh nó là một phần của vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Philippines.

Kết quả: không tuân thủ

Ṭa án cho thấy Băi Cỏ Mây, vốn bị chiếm đóng từ năm 1999, nằm dưới mặt nước khi thủy triều lên và do đó không tạo ra vùng biển được sở hữu nào. Băi Cỏ Mây nằm trong phạm vi 200 hải lư tính từ bờ biển Philippines và do đó thuộc về vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Philippines. Bất chấp phán quyết này, các tàu tuần duyên của Trung Quốc tiếp tục tuần tra gần Băi Cỏ Mây thường xuyên và vào tháng 5 năm 2018, một máy bay trực thăng của Hải quân của Giải phóng Quân Nhân dân Trung Quốc đă quấy rối một cách nguy hiểm một đoàn tàu tiếp tế của Philippines tới Sierra Madre.

4. Trung Quốc chiếm đóng trái phép Đá Vành Khăn nằm trong thềm lục địa của Philippines.

Kết quả: không tuân thủ

Giống như Băi Cỏ Mây, hội đồng trọng tài phán quyết rằng Đá Vành Khăn là thực thể thủy triều thấp vốn nằm trong tạo vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Philippines. Hơn nữa, các trọng tài nhận thấy rằng, Trung Quốc đă xây dựng các đảo nhân tạo và lắp đặt tại Đá Vành Khăn mà không có sự cho phép của Philippines. Đây có lẽ là phần khó nhất trong phán quyết mà có thể nghĩ rằng Trung Quốc sẽ tuân thủ bởi v́ nếu tuân thủ họ sẽ phải từ bỏ căn cứ hải quân và không quân của ḿnh tại Đá Vành Khăn hoặc cần phải có sự cho phép của Philippines th́ mới tiếp tục chiếm đóng. Trong khi đó, Trung Quốc không chỉ chiếm giữ rạn san hô mà dường như vẫn tiếp tục đ̣i quyền lợi về biển xung quanh nó mà bằng chứng là sự phản đối của họ đối với hoạt động tự do hàng hải của Hoa Kỳ trong phạm vi 12 hải lư của Đá Vành Khăn.

5. Trung Quốc ngăn chặn bất hợp pháp Philippines khai thác tài nguyên trong thềm lục địa của họ.

Kết quả: không tuân thủ

Phán quyết của trọng tài đă kết luận rằng Băi Cỏ Rong, hoàn toàn dưới nước và nằm trong phạm vi 200 hải lư của Philippines, là một phần của thềm lục địa của nước này và cho rằng Trung Quốc đă vi phạm Công ước khi tàu thực thi pháp luật của họ ngăn chặn hoạt động của tàu khảo sát Philippines.
Trung Quốc tiếp tục ngăn chặn Philippines khai thác dầu khí tại Băi Cỏ Rong bất chấp phán quyết. Vào tháng 11 năm 2018, hai bên đă kư một biên bản ghi nhớ có thể mở đường cho sự hợp tác cùng khai thác tại Băi Cỏ Rong. Các chi tiết chưa được bàn thảo và có thể thỏa thuận này có thể mở đường cho Trung Quốc tuân thủ phán quyết về mặt kỹ thuật. Nếu Bắc Kinh đồng ư cho một công ty Trung Quốc đầu tư dưới dạng hợp đồng của Philippines dưới sự giám sát của Manila, thỏa thuận này sẽ phù hợp với phán quyết. Nhưng nếu Trung Quốc khăng khăng thỏa thuận hợp tác cùng khai thác nằm ngoài quyền tài phán của Philippines, đó sẽ là không tuân thủ.

6. Trung Quốc đă vi phạm quyền đánh cá của Philippines trong vùng đặc quyền kinh tế của ḿnh.

Kết quả: không tuân thủ

Toà án cho thấy Trung Quốc đă vi phạm quyền chủ quyền của Philippines đối với tài nguyên sinh vật trong vùng đặc quyền kinh tế của họ, đặc biệt là bằng cách ban hành lệnh cấm đánh bắt ở Biển Đông hồi năm 2012. Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn tiếp tục tuyên bố lệnh cấm đánh bắt cá đơn phương từ tháng 5 đến tháng 8 hàng năm bao gồm phần lớn trong vùng đặc quyền kinh tế của Philippines và Việt Nam. Lệnh cấm gần đây nhất đă gây ra phản ứng giận dữ từ văn pḥng của tổng thống Philippines.

7. Trung Quốc không ngăn chặn ngư dân của họ hoạt động bất hợp pháp trong vùng đặc quyền kinh tế của Philippines.

Kết quả: không tuân thủ

Các trọng tài xác định rằng Trung Quốc đă ‘không thể hiện sự tôn trọng quyền chủ quyền của Philippines đối với hoạt động đánh bắt cá trong vùng đặc quyền kinh tế của họ’.
Hàng trăm tàu cá Trung Quốc tiếp tục hoạt động dưới sự giám sát của Lực lượng Tuần dương Trung Quốc tại Băi Vành Khăn và trên khắp Trường Sa mỗi ngày, mặc dù các tàu này dành nhiều làm lực lượng dân quân trên biển hơn là đánh bắt cá. Vào tháng 6, một tàu cá Trung Quốc hoạt động trong vùng đặc quyền kinh tế của Philippines tại Băi Cỏ Rong đă đâm ch́m một tàu cá Philippines, dẫn đến một cuộc khủng hoảng trong quan hệ ngoại giao giữa hai nước.

8. Trung Quốc chặn trái phép hoạt động đánh bắt truyền thống của ngư dân Philippines tại băi cạn Scarborough.

Kết quả: tuân thủ

Tại băi cạn Scarborough, ṭa án kết luận rằng cả ngư dân Trung Quốc và Philippines đều có quyền tham gia đánh bắt như truyền thống bất kể nước nào có chủ quyền đối với băi cạn này. Nhưng các trọng tài phán quyết rằng ‘Trung Quốc thông qua hoạt động của các tàu chính thức của họ tại Băi cạn Scarborough từ tháng 5 năm 2012 trở đi đă ngăn chặn một cách bất hợp pháp ngư dân Philippines tham gia đánh bắt cá truyền thống’.
Cho đến cuối năm 2016, trong một cử chỉ rơ ràng là thiện chí với chính phủ của ông Duterte, các tàu tuần dương Trung Quốc đóng tại băi cạn này đă bắt đầu cho phép các tàu cá Philippines hoạt động dọc theo bên ngoài rạn băi cạn, mặc dù họ không được phép đánh cá bên trong đầm phá. Cho đến giờ vẫn vậy. Đó vẫn là trường hợp ngày hôm nay, mặc dù t́nh h́nh vẫn căng thẳng trong các ngư dân Philippines báo cáo thường xuyên về việc bị các nhân viên thực thi pháp luật Trung Quốc quấy rối và đe dọa.
Tuy nhiên, đây là một khía cạnh của phán quyết trọng tài mà Trung Quốc tuân thủ rơ ràng nhất. Và điều đó rất quan trọng về mặt chính trị đối với chính quyền của ông Duterte. Ông Duterte đă từng nói rằng ông đă có một thỏa thuận miệng bí mật với Chủ tịch Tập Cận B́nh vào năm 2016 mà theo đó ông nhắm mắt làm ngơ trước việc đánh bắt cá của Trung Quốc tại thềm lục địa của Philippines để đổi lấy quyền đánh cá của người Philippines tại băi cạn Scarborough.

9. Trung Quốc cho phép ngư dân khai thác trái phép các loài có nguy cơ tuyệt chủng bằng cách biện pháp tàn phá môi trường

Kết quả: không tuân thủ

Phán quyết kết luận rằng Trung Quốc ‘đă dung túng và bảo vệ cũng như không ngăn chặn các tàu cá Trung Quốc tham gia vào các hoạt động khai thác có hại các loài có nguy cơ tuyệt chủng tại Băi cạn Scarborough, Băi Cỏ Mây và thực thể khác ở Quần đảo Trường Sa’. Trung Quốc có hoạt động khai thác quy mô lớn loài ṣ tai tượng trong diện khẩn nguy vốn đă phá hủy nghiêm trọng một diện tích lớn san hô từ năm 2012 cho đến 2016, thường là dưới sự theo dơi của các tàu chấp pháp Trung Quốc.
Sau khi giảm mạnh hoạt động đánh bắt này sau năm 2016, những ngư dân bắt ṣ Trung Quốc đă quay trở lại hoạt động phá hoại của họ tại Băi cạn Scarborough và khắp quần đảo Hoàng Sa mà thường hành động dưới sự chứng kiến rơ ràng của Lực lượng Tuần dương Trung Quốc.

10. Trung Quốc đă phá hủy trái phép môi trường biển thông qua việc xây đắp đảo.

Kết quả: không tuân thủ

Toà án nhận ra rằng từ cuối năm 2013, các hoạt động xây dựng đảo của Trung Quốc tại các thực thể ở quần đảo Trường Sa đă vi phạm UNCLOS vốn bắt buộc các nước kư kết phải bảo vệ và giữ ǵn môi trường biển. Trung Quốc đă hoàn thành công việc nạo vét và chôn lấp tại quần đảo Trường Sa vào cuối năm 2016. Có thể lập luận rằng một số hoạt động của Trung Quốc đang diễn ra, chẳng hạn như việc lắp đặt các trạm giám sát trên các rạn san hô ở Hoàng Sa, vẫn đang hủy hoại môi trường sống dưới biển mà không có đánh giá tác động môi trường phù hợp. Nhưng một khi đă hết chỗ để bồi đắp đảo thêm nữa th́ có thể nói rằng Trung Quốc hiện đang tuân thủ về mặt kỹ thuật phần lớn nội dung này của phán quyết. Tuy nhiên, điều đó có thể thay đổi nếu Trung Quốc triển khai công việc nạo vét hoặc bồi đắp mới tại băi cạn Scarborough hoặc các nơi khác.

11. Các tàu chấp pháp của Trung Quốc đă vi phạm các quy định về chống va chạm bằng cách tạo ra nguy cơ va chạm và gây nguy hiểm cho các tàu của Philippines.

Kết quả: không tuân thủ

Cuối cùng, các trọng tài phán quyết rằng trong thời gian đối đầu hồi năm 2012 xung quanh băi cạn Scarborough, các tàu thực thi pháp luật Trung Quốc đă ‘tạo ra nguy cơ va chạm nguy hiểm nghiêm trọng cho các tàu và nhân viên của Philippines’.
Mặc dù không có sự cố nào xảy ra một lần nữa ở băi cạn Scarborough do chính quyền Philippines giữ khoảng cách, Cảnh sát biển Trung Quốc, Hải quân nước này và các tàu dân quân hàng hải tiếp tục thường xuyên có các hành vi vi phạm tương tự và tạo ra nguy cơ va chạm đối với tàu nước ngoài ở Biển Đông. Vụ quấy rối tàu tiếp tế của Philippines gần Băi Cỏ Mây vào tháng 5 năm 2018 là một ví dụ. Các hành động nguy hiểm của một tàu Hải quân Trung Quốc đối với sứ mạng tuần tra v́ tự do hàng hải của tàu Mỹ USS Decatur ở Hoàng Sa hồi tháng 10 năm 2018 là một ví dụ nữa.

VOA(Theo Sáng kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á AMTI)