‘Hăy nổi giận!’ hay hiện tượng Hessel ở Pháp.
Một hiện tượng bất ngờ trong sinh hoạt văn hoá ở nước Pháp: một cuốn sách mỏng của Stéphane HESSEL, ‘[I]Indignez-vous[/I]!’ (Hăy phẫn nộ!) dự tính bán vài trăm bản, đă phá kỷ lục ấn hành: trên bốn triệu cuốn và tiếp tục gây tranh luận sôi nổi. Tác giả, một ông già 93 tuổi, hô hào mọi người hăy nổi giận, hăy đứng dậy chống lại tất cả những bất công, những lộng hành của giới thống trị, tài chính hay chính trị đang đè nặng lên đầu mỗi người.
Nổi giận, theo Hessel, là điều kiện tối cần để con người c̣n là con người, để xă hội khỏi phá sản. Hăy dẹp thói an phận thủ thường, thụ động, hăy đứng dậy cầm vận mệnh ḿnh trong tay! Người ta áp bức, bóc lột anh bởi v́ anh chấp nhận. Khả năng phẫn nộ là điều kiện tối cần để anh trở thành, hay tiếp tục, là người có nhân phẩm và một quốc gia không trở thành một quốc gia chết.
Người Việt có – hay c̣n – khả năng phẫn nộ hay không là câu hỏi và vài suy nghĩ vụn vặt trong bài này. Phải chăng cường độ phẫn nộ của dân Việt không đủ mạnh là một trong những lư do tại sao Việt Nam vẫn chưa có biến chuyển lớn như ở Trung Đông hay Bắc Phi ?
[B]Nhu cầu phẫn nộ[/B]
Cuốn sách mỏng của S.Hessel, do một nhà xuất bản bỏ túi, Indigènes, ở Montpellier, miền Nam nước Pháp (trong khi sinh hoạt văn hóa tập trung ở Paris), không một ḍng quảng cáo, mới đầu bán ở những tiệm sách tỉnh lẻ, dần dần nhờ truyền miệng, trở thành một hiện tượng văn hoá xă hội, được dịch trên 30 thứ tiếng.
Hessel từ chối nhận bản quyền, và nhà xuất bản hứa sẽ dùng số tiền bán sách để in những tác phẩm có thể giúp cải thiện xă hội.
Những tay nhà nghề trong giới ấn loát lắc đầu chịu thua : cuốn sách đứng đầu các danh sách best sellers từ gần một năm nay không phải là tác phẩm của những nhà văn ăn khách như Houellebecq, Jardin, Delerm, không phải là tiểu sử tài tử show biz, không phải sách dạy cách ăn uống cho khỏi mập, không phải là một chuyện t́nh ướt át, hay một tiết lộ động trời, thật hay bịa, không nói về cuộc đời t́nh ái náo nhiệt của DSK. Đó là cuốn sách rất khô khan của một ông già gần trăm tuổi hô hào dân chúng nổi giận, hô hào thanh niên đừng thụ động như những ông cụ non.
Hessel không phải là triết gia, không phải là nhà văn, cuốn sách rất mỏng của ông không phải là một tác phẩm lớn, nhưng cuốn “[I]Indignez-vous[/I]” bán chạy như bánh ḿ, v́ nó đáp ứng một nhu cầu người ta tưởng là thứ yếu: nhu cầu phẫn nộ .
Người ta mua tặng quà cho nhau nhân ngày Giáng sinh, ngày sinh nhật, trong đó nhiều người chưa hề mua, chưa từng mở một cuốn sách. Những phong trào phẫn nộ (les indignés) đă lan sang nhiều nước Âu Châu, như Hy Lạp, Tây Ban Nha (les indignalos) , hay phong trào Occupy Wall Street ở New-York, trước cửa những ngân hàng thủ phạm của cuộc khủng hoảng kinh tế làm thế giới điêu đứng.
Hessel là người suốt đời nổi giận. Sinh năm 1917 ở Đức, gốc Do Thái, quốc tịch Pháp đă tham gia kháng chiến chống phát xít Đức. Bị bắt giam ở nhà tù phát xít nổi tiếng Buchenwald, bị kết án tử h́nh, ông tráo căn cước của một người tù vừa chết bị án nhẹ hơn và vượt ngục. Sau chiến tranh, ông trở thành đại sứ của Pháp ở Liên Hiệp Quốc và tham dự việc soạn thảo bản Tuyên ngôn Nhân quyền. Về hưu, ông già Hessel là một khuôn mặt quen thuộc trong những cuộc biểu t́nh cho nhân quyền, biểu t́nh bênh vực người di dân, bênh vực Palestine mặc dầu ông gốc Do Thái. Ở đâu có phẫn nộ, có bất công, ở đó có ông già Hessel.
Sau khi cuốn [I]Indignez-vous[/I]! trở thành một hiện tương xă hội, người ta trách tác giả chỉ xúi thiên hạ nổi giận mà không có đề nghị ǵ cụ thể, Hessel viết một cuốn sách mỏng khác : [I]Engagez-vous [/I](2) (Hăy tham gia hành động!), trong đó ông đề nghị tranh đấu đ̣i thành lập Tổ chức Thế giới về môi sinh, và một Chính phủ toàn cầu (gouvernement mondial ). Một mơ ước hăo huyền ( utopie )? Tất cả những thay đổi lớn trong lịch sử, theo Hessel, đều là những utopie khi khởi sự.
Cuốn thứ ba, [I]le Chemin de l’Espérance [/I](Con đường của hy vọng) (3), viết chung với nhà xă hội học hàng đầu của Pháp, Edgar Morin, trong đó hai ông già, tổng cộng 184 tuổi vạch ra con đường hy vọng để đi đến một tương lai tốt đẹp hơn.
[B]Il faut vivre indigne[/B]
Hessel nối tiếp truyền thống của trí thức Zola, Camus. Emile Zola viết: Il faut vivre indigné! (phải sống phẫn nộ). Từ Zola, trí thức đích thưc là trí thức tham dự sinh hoạt xă hội, chính trị để cải thiện xă hội, không phải chỉ là những người có kiến thức. Ở Việt Nam, ngay cả kiến thức cũng không cần thiết. Trí thức chỉ cần có bằng cấp. Học gạo, học tủ, chong đèn học thuộc ḷng, có xong cái bằng là trở thành trí thức, là khuôn vàng thước ngọc. Có bằng vừa vừa là trí thức vừa vừa, có bằng to hơn là đại trí thức… Trí thức vừa vừa được kính trọng vừa vừa, đại trí thức được kính cẩn tối đa.
Albert Camus nói trí thức cũng như mọi người, hơn mọi người chính bởi v́ anh là trí thức, phải ghé vai gánh vác như mọi người, phải đổ mồ hôi chèo thuyền như mọi người. Khác hẳn h́nh ảnh trí thức ‘vơng anh đi trước, vơng nàng theo sau’ của người Việt Nam, có cái bằng bỏ túi là vinh hiển suốt đời, phó mặc chuyện đời cho thiên hạ.
Cuốn sách của Hessel ra đời trước khi cách mạng hoa lài bùng nổ ở Tunisie, mở đầu cho ‘mùa Xuân Ả Rập’ đang quét sạch những chế độ độc tài ở Bắc Phi và Trung Đông. Cùng một lúc, từ Đông sang Tây, thế giới đang chuyển ḿnh, đang t́m một hướng đi mới. Đă t́m ra lối ra chưa, đă thoát khỏi đường hầm chưa là chuyện khác. Bước đầu là ư thức ḿnh có quyền phẫn nộ, có bổn phận phẫn nộ, và sự phẫn nộ có thể thay đổi thời cuộc, có thể và đă lật đổ những chế độ độc tài đă ngự trị từ lâu và tưởng sẽ ngự trị măi măi, như ở Ai Cập, Tunisie, Lybie.
Trước đó vài tuần, ai dám tưởng tượng Moubarak sẽ bị kết án khổ sai chung thân, ông Ali phải cuốn gói bỏ của chạy lấy người, Khadafi bị bắn chết . Trước đó vài tuần, họ nắm toàn quyền sinh sát, nắm quân đội, cảnh sát, hành pháp, lập pháp, tư pháp, nắm trọn kinh tế, tài chánh trong tay. Cái ǵ đă quét sạch tất cả: sự phẫn nộ của quần chúng, của những người hàng ngày chỉ biết an phận, cúi đầu.
Các chế độ độc tài không mạnh như người ta tưởng. Chỉ cần sự phẫn nộ của người dân, các lănh tụ độc tài Trung Đông, Bắc Phi, một sớm một chiều, đă trở thành những con hổ giấy.
[B]Từ Miến Điện tới Việt Nam[/B]
Tại sao có cách mạng ở Trung Đông, ở Miến Điện mà ở Việt Nam chưa có “cách mạng muà Xuân”, mặc dù đă hội tụ đủ mọi điều kiện: bế tắc chính trị, khủng hoảng kinh tế, sa đọa xă hội, và ghê gớm, khẩn cấp hơn nữa, hiểm họa mất nước?
Lấy thí dụ Miến Điện. Tại sao có thay đổi ở Miến Điện? Những yếu tố hiển nhiên: Miến Điện sẽ làm chủ tịch ASEAN 2014, tinh thần quốc gia gần như cực đoan của giới quân phiệt cầm quyền (độc tài, tham nhũng không thua ai, nhưng vẫn yêu nước) thấy hiểm họa Trung Cộng trước mắt. Giới quân phiệt muốn nhích lại với Tây phương, không thể không nhượng bộ, không thể tiếp tục giam tại gia bà Aung Suu Kyi, khuôn mặt khả ái, khả kính của nhân quyền ở Miến.
Rất nhiều người Việt Nam lên đường chống thực dân v́ ḷng ái quốc, nhưng đảng Cộng sản đă đưa Việt Nam vào quỹ đạo Nga, Hoa, nhất là Hoa, ngày nay tập đoàn lănh đạo bắt buộc phải bám vào Trung Cộng để sống c̣n, để bảo vệ quyền lợi. Bi đát hơn nữa: có muốn ra khỏi quỹ đạo cũng quá trễ. Cái tḥng lọng Tàu đă xiết chặt cổ.
Đó là những yếu tố chính trị. Yếu tố văn hoá: người Việt Nam không có truyền thống phản kháng. Văn hóa Việt Nam không phải là văn hóa phẫn nộ của Stéphane Hessel. Văn hoá Việt Nam là văn hóa “[I]một sự nhịn, chín sự lành[/I]”. Cái văn hóa “[I]tránh voi chẳng hổ mặt nào [/I]” giúp con voi càng ngày càng thô bạo.
Cái thói quen chịu đựng, cộng thêm với văn hoá Khổng giáo, [B]đúng hơn là Tống nho[/B], coi vua là con trời, hơn cả cha mẹ, và “[I]cha mẹ đặt đâu, con ngồi đấy[/I]”, đă biến chúng ta thành những người thụ động.
Câu hỏi đặt ra: tại sao cách mạng ở Tunisie và Ai Cập mà vẫn không có biến chuyển ở Việt Nam. Hai dân tộc Tunisie và Ai Cập được coi là hai dân tộc thụ động nhất ở Bắc Phi và Trung Đông. Tôi nhớ một buổi tṛ truyện với một số người Tunisiens sống ở Paris. Tất cả đều có bằng cấp cao, theo con mắt Việt Nam, đó là những nhà trí thức. Khi tôi hỏi về t́nh h́nh chính trị ở Tunisie, không ai trả lời, lảng sang truyện khác. Sau bữa ăn, khi mọi người ra về, c̣n lại một người, Ahmed , ông ta cho hay là chính trị xứ ông ta nát bét, dân chủ chỉ là tṛ bịp, tham nhũng khủng khiếp. Tại sao vừa rồi ông ta không nói ǵ? Ahmed cười, hơi ngượng, nếu anh nào phát biểu bừa băi, sẽ có đứa báo cáo ṭa đại sứ và hết về nước nghỉ hè. Hai tuần sau, Bouazizi tự thiêu, ngọn lửa phẫn nộ bùng lên, gia đ́nh tổng thống Ali bỏ của chạy lấy người. Ngọn lửa phẫn nộ vượt biên giới, tràn sang Ai Cập và Lybie.
Tại sao những dân tộc được coi là thụ động có cái khả năng phẫn nộ dữ dội như vậy, mà ở Việt Nam chưa có? Có một hiện tượng tạm gọi là hội chứng (syndrome) Algérie. Lửa cháy chung quanh, nhưng Algérie chưa động tĩnh ǵ, v́ dân Algérien đă mệt nhoài, cả về thể xác lẫn tinh thần, chỉ muốn được yên thân. Sau khi dành độc lập khỏi tay thực dân Pháp, đất nước rơi vào tay độc tài , tập đoàn của những lănh tụ kháng chiến cũ, những người kháng chiến v́ lư tưởng độc lập, tự do,công b́nh, nhân ái, khi nắm quyền làm ngược lại, chứng minh công thức “quyền lực đưa tới tham nhũng. Quyền lực tối đa, tham nhũng tối đa”. Algérie giống Việt Nam một điểm nữa: lực lượng công an cảnh sát hữu hiệu. Ở Alger, sau biến cố Tunisie, nhà nước huy động 35.000 cảnh sát bao vây, giải tán 500 người biểu t́nh. Một ông phẫn nộ, 70 ông cớm!
Algérie có thêm một đại họa: khủng bố Hồi giáo đă gây kinh hoàng và làm tê liệt đất nước. Việt Nam (lạy Chúa, lạy Phật) không có khủng bố Hồi giáo, nhưng có đại họa khác làm tiêu tan khả năng phẫn nộ: văn hoá chu di tam tộc. Người Cộng Sản đă khôi phục cái văn hóa của thời man rợ. Anh có tội – sợ mất nước là một cái tội, khóc với dân là một cái tội, nghĩ và đ̣i quyền sống là một cái tội – không phải chỉ có anh lănh hậu quả, mà cả gia đ́nh vợ con, cha mẹ, gia đ́nh anh bị liên lụy. Anh có can đảm cùng ḿnh, có coi nhẹ tù đầy và cái quư nhất của con người là mạng sống, anh cũng bó tay khi nghĩ tới cái vạ sẽ đổ xuống đầu những người thân. Cái văn hóa chu di tam tộc nó man rợ nhưng hiệu quả. Hiệu quả bởi v́ man rợ. Ai có thể tưởng tượng điều đó ở thế kỷ 21?
Những kỹ thuật đàn áp ghê rợn, điển h́nh là cuộc Cải Cách Điền Địa đẫm máu, vụ án Nhân Văn Giai Phẩm, những Toà án Nhân dân (!) , những trại cải tạo sau 75, đă tiêu diệt tinh thần phẫn nộ của người Việt.
[B]Sự ṃn mỏi của ḷng trắc ẩn[/B]
Bà Aung San Suu Kyi, trong bài diễn văn cách đây ít ngày ở Oslo than phiền những đóng góp cho các chương tŕnh nhân đạo càng ngày càng giảm bớt. Bà Kyi nói: sự giảm sút đóng góp là kết quả của “[I]sự ṃn mỏi của ḷng trắc ẩn [/I]”. Thế giới sẽ đi về đâu, xă hội sẽ đi về đâu nếu không c̣n ḷng trắc ẩn?
Người ta ngỡ ngàng trước cảnh một em bé bị xe nghiến trước sự dửng dưng của mọi người ở bên Tàu. C̣n Việt Nam? Những chuyện tương tự xảy ra hang ngày. Một thí dụ, trong những thí dụ: Một bà già bị xe cán, nằm ôm cái chân gẫy, rên rỉ. Nhiều người muốn can thiệp. Người lái xe xuống xe, quát: “[I]Đ. M. Có biết ông là ai không?[/I]” Mọi người nín khe, bỏ mặc bà già nằm rên rỉ. Người kể chuyện kết luận: chưa chắc gă lái xe là ông lớn hay con cháu ông lớn.
C̣n đâu là ḷng trắc ẩn? Không c̣n trắc ẩn, làm sao có phẫn nộ?
Đó chắc chắn là cái di sản ghê rợn nhất của những năm Cộng sản. Biến con người thành thành vô tâm, vô cảm. Bịt tai, bịt mắt, bịt miệng để sống, thờ ơ trước bất công, lănh đạm trước cái đau khổ của người khác.Những đổ vỡ về chính trị, về kinh tế có thể hàn gắn trong vài chục năm. Sự sa đoạ về con người, băng hoại văn hoá phải nhiều thế hệ mới hy vọng cứu văn được. Nếu bắt tay cứu văn trước khi quá trễ. Trước khi bị diệt vong.
[B]
Thái độ xấu nhất là sự thờ ơ[/B]
Trong bối cảnh đó, phải khâm phục những người dám bày tỏ sự phẫn nộ của ḿnh ở trong nước. Những người đấu tranh cho dân chủ, cho nhân quyền, những Lê Thị Công Nhân, Cù Huy Hà Vũ, những Hà sĩ Phu, Nguyễn Đan Quế và rất nhiều người khác.
Phải khâm phục những người nông dân mất đất đă tay không đứng dậy. Phải khâm phục những giáo dân, Phật tử đă xả thân đ̣i tự do tín ngưỡng. Phải khâm phục những bloggers, những nhà báo, những nghệ sĩ đă có can đảm nói lên sự thực. Phải khâm phục những người đă tranh đấu cho công nhân, ở trong nước hay bị bán ra ngoại quốc.
Cái trở ngại cho họ không chắc đă là chính sách đàn áp của người cầm quyền. Cái trở ngại cho họ là sự thờ ơ, thụ động của người chung quanh. Nhiều người tiếc Việt Nam không có một người như Aung Suu Kyi. Nhưng nếu bà Kyi là người Việt Nam, có bao nhiêu người đứng sau lưng bà như dân Miến. Những Lê thị Công Nhân tranh đấu trong sự cô độc. Cái bản tính thờ ơ, cố chấp, nghi kỵ, ganh ghét của người Việt, ngay cả giữa những người hoạt động cho dân quyền ở Việt Nam, đă khiến chúng ta chưa có Aung San Suu Kyi hay Nelson Mandela.
Hessel viết “[I]thái độ xấu nhất là sự thờ ơ[/I]” (la [I]plus mauvaise attitude est l’indifférence[/I]) và nhắc câu nói của Jean Paul Sartre: mỗi người, với tư cách cá nhân, có trách nhiệm với xă hội ( [I]vous êtes responsables en tant qu’individus[/I]).
Sự thờ ơ, với rất nhiều người Việt Nam, đă trở thành một đức tính, một thái độ khôn ngoan của những người từng trải. Người ta hănh diện, khoe khoang cái túi khôn của ḿnh và dè bỉu cái dại dột của người khác. Ở những nước tân tiến, những người dại dột, những người ăn cơm nhà vác ngà voi, là những tác nhân làm cho xă hội tốt đẹp hơn, công b́nh hơn, làm cho con người đối với nhau c̣n là con người.
Sống trong sự hoài nghi thường trực, với sự thờ ơ như một nhân sinh quan khả kính, với tính thụ động như một mục tiêu, ḷng trắc ẩn ṃn mỏi, với sự vắng bóng của phẫn nộ, bao giờ Việt Nam có cách mạng muà Xuân như ở Bắc Phi, Trung Đông, thay đổi chính trị như ở Miến Điện?
Stéphane Hessel nói nếu anh sống dửng dưng, hăy t́m một lư do để nổi giận. Lư do để nổi giận không hiếm: sự lộng hành của tài phiệt đă đưa tới khủng hoảng kinh tế, sự bất công xă hội càng ngày càng ghê rợn, môi trường bị phá hoại… Với người Việt Nam, khỏi cần t́m kiếm, những lư do để nổi dậy đếm không nổi: độc tài, nhân quyền, tự do bị chà đạp, nhân công bị bán ra nước ngoài, sống như nô lệ, phụ nữ bị gởi đi bán dâm kiếm ăn, nông dân bị cướp đất, và hiểm hoạ đất nước sừng sững trước mắt.
Vụ Hoàng Sa, Trường Sa đă gây phẫn uất trong mọi giới. Một cơn gió mới. Hy vọng sự phẫn nộ đó sẽ là động lực đưa đến thay đổi ở Việt Nam. Thay đổi hay mất nước. Thay đổi hay là chết.
Từ Thức
________________________________________
( 1 ) INDIGNEZ VOUS. Stéphane Hessel. Ed Les Indigènes, Montpelliers, France. 2010. Phát hành: Harmonia Mundi. Bản tiếng Anh: Time For Outrage. Hardoven Editions.
( 2 ) Engagez-vous. Stéphane Hessel. Editions de l’Aube. France. 2011.
( 3 ) Le Chemin de l’Espérance. S.Hessel & Edgar Morin. Ed Fayard. Paris. France. 2011
(nguồn email)
