- TK: C̣n hai nhà trí thức nổi tiếng trong phong trào nữa là Nguyễn Mạnh Tường và Đào Duy Anh, anh có gần gụi họ không, xin anh cho vài nét về họ.
- LĐ: Về anh Nguyễn Mạnh Tường th́ tôi cũng không gần lắm. Tôi biết một chuyện này: anh Tường là một người rất tốt. Tại v́ sau khi mọi việc xong xuôi rồi th́ anh Tường là người dạy cháu Vũ, con anh Dần, về Pháp văn rất chu đáo, mà sở dĩ Vũ sau này nó sang Pháp một cách thuận lợi như thế, một phần công lớn là do anh Tường, mà anh Tường dạy cũng không lấy tiền, tại v́ Trần Dần làm ǵ đủ tiền mà cho Vũ học anh Tường, cho nên anh Tường đối với những người ngày xưa, anh ấy cũng có ư rất tốt.
Thế c̣n anh Đào Duy Anh th́, anh Đào Duy Anh là một người như thế này: Anh Đào Duy Anh là một người cẩn thận, cẩn thận, giữ ǵn, trong danh từ Việt Nam người ta nói đơn giản là hơi nhát - cười.
Anh Đào Duy Anh sau khi Nhân Văn xong th́ anh ấy làm việc trong ngành sử, rồi cũng không có ǵ liên lạc với nhau nữa. Thời trước th́ vẫn gặp nhau, thỉnh thoảng gặp nhau, nhưng v́ Đào Duy Anh là một người lớn tuổi, tôi chỉ đáng tuổi con anh ấy thôi, mà đằng sau anh ấy là cả chồng tự vị cao lớn như thế, chắc sức tôi cũng không đủ vác những tự vị của anh ấy. Nhưng tôi vẫn nhớ một chuyện về Đào Duy Anh mà tôi muốn kể với chị, để thấy cái t́nh cảm của những người Nhân Văn như thế nào.
Tức là đă lâu lắm, mấy chục năm tôi không gặp anh Đào Duy Anh nữa, tại v́ nhà anh ấy ở rất xa, mà anh ấy lại thuộc thế hệ khác, ḿnh chẳng có ǵ để bàn với anh ấy cả. Và hai là, anh ấy không muốn tiếp xúc với những người Nhân Văn cũ, anh rất ngại. Sau này, v́ t́nh h́nh nó mở ra, hôm ấy Mặt Trận Tổ Quốc tổ chức ngày sinh nhật thật trọng thể 80 năm của Đào Duy Anh.
Chị c̣n lạ ǵ tôi, tôi không thích đến những cuộc đông đảo như vậy bao giờ, tính tôi như thế. Tôi đang đắn đo lắm, th́ anh Đào Duy Anh mới nói với em anh ấy là Đào Phan, Đào Phan là bạn tôi, rằng: "Thế nào cũng bảo Lê Đạt tới". Anh ấy nói như thế th́ nhất định là tôi phải tới rồi. Đào Phan có dẫn tôi đến chỗ Đào Duy Anh, đông lắm, mọi người , những học tṛ rồi là những người lâu lắm mới lại gặp, khi Đào Duy Anh xuất hiện th́ mọi người quư lắm, tôi có đến chào anh Đào Duy Anh th́ anh Đào Duy Anh quay lại ngay. Tôi nói: "Chào bác, thế nào bác c̣n nhớ tôi không?" Th́ anh Đào Duy Anh có nói một câu mà tôi rất cảm động: "Làm sao mà quên được, bục công an chứ ǵ!"
Lúc ấy tôi mới biết là trong mấy chục năm nay ông ấy không bao giờ quên ḿnh cả! Đấy là cái quan hệ giữa tôi và anh Đào Duy Anh. Như thế những người ở trong Nhân Văn, mặc dù không gần gũi nhau như trước nữa nhưng trong thâm tâm người ta vẫn dành một chỗ nào nhất định để đối xử với nhau. Đó là một t́nh bạn rất hiếm ở một nước như nước Việt Nam.
● Những lời cuối của Lê Đạt về Nguyễn Hữu Đang
Ngày 8/2/2007 Nguyễn Hữu Đang từ trần, chúng tôi điện thoại về Hà Nội để ghi những lời của Hoàng Cầm và Lê Đạt nói về Nguyễn Hữu Đang. Và đây là những lời Lê Đạt nhớ bạn.
- TK: Thưa anh Lê Đạt, anh với anh Đang, mặc dù tuổi tác khác nhau nhưng lại rất thân nhau, vậy xin anh cho biết về con người của anh Đang.
- LĐ: Tôi biết tiếng anh Đang đă lâu rồi, nhưng khi anh Đang ở Khu IV, th́ tôi lại ở trên Việt Bắc. Đến khoảng trước năm 54, anh Đang về làm biên tập tờ Văn Nghệ với tôi, và sau báo Văn Nghệ, th́ lại tiếp tục làm tờ Nhân Văn với nhau; trong thời gian ấy, chúng tôi rất thân nhau v́ anh Đang sống một ḿnh cho nên hai anh em có thể gặp nhau ngày đêm bất kể lúc nào để bàn luận công việc. Anh Đang rất trực tính, cái ǵ cũng nói thẳng với nhau được.
Tôi kể một chuyện này để chị thấy: thời kỳ tôi mới vào báo Văn Nghệ, anh Xuân Diệu cũng ở trong báo Văn Nghệ. Lúc ấy anh Xuân Diệu đang làm thư kư toà soạn th́ bị bệnh vào nằm bệnh viện, tôi làm thay. Anh Xuân Diệu rất khó chịu với tôi, anh ấy nói với anh Tưởng[11] là không nên để Lê Đạt làm, v́ nó chủ quan lắm, bài của ḿnh cũng bị nó gạt luôn, Lê Đạt c̣n quá trẻ để làm việc ấy. Anh Tưởng hỏi: "Thế th́ để ai làm?" Anh Diệu bảo việc ấy để Đang làm.
Anh Tưởng rất nể anh Đang, nhưng khi anh Tưởng vừa nói là không , để tôi làm th́ anh Đang mắng luôn: "Sao cậu phong kiến thế, để nó làm. Nó làm hơn tớ nhiều. Tớ không làm đâu". Anh Đang rất ủng hộ tôi, mà anh em đối với nhau rất vui vẻ. Anh Đang là người rất nghệ sĩ, có vẻ hắc thế thôi nhưng rất nghệ sĩ, bề ngoài là người cứng rắn nhưng tâm hồn rất mềm yếu. Tôi đă trông thấy anh Đang nh́n một em bé chơi dưới nắng trong nửa tiếng đồng hồ, một cách rất say mê. Về văn nghệ ư kiến của anh ấy rất xác đáng và nhất là về hội họa, anh rất tinh. Chỉ có là anh ấy chưa làm thơ thôi, chứ anh ấy rất hiểu văn nghệ.
- TK: Thưa anh, trong suốt thời gian từ 1973 sau khi ra tù, rồi bị quản thúc ở Thái B́nh cho đến sau này, anh Đang có viết được nhiều không ạ?
- LĐ: Anh Đang lúc ấy có một việc rất hay mà tôi tiếc là anh đă không làm được: anh có ư muốn xem lại Nam Hoa Kinh của Trang Tử. Một người như anh Đang, làm cách mạng, sau khi bị tù đày mà nghiên cứu Nam Hoa Kinh, tôi chắc là sẽ có nhiều điểm hay lắm. Nhưng thời kỳ ở Thái B́nh, anh quá khổ, thời kỳ giun dế , mà Quán[12] nói đó, quá khổ. Người ta phải có điều kiện vật chất tối thiểu th́ mới có thể đọc sách, nghiên cứu được chị ạ.
Sau khi anh Đang được trở về Hà Nội, tôi rất hy vọng là anh Đang sẽ làm được chuyện ấy. Nhưng lúc đó th́ lại có một việc khác xảy ra là người này, người kia mời. Cho nên anh mất rất nhiều th́ giờ giao tiếp, tôi có nhắc anh một vài lần, rồi sau cũng không dám nhắc nữa, v́ ḿnh cũng phải thông cảm với cái khổ của anh. Anh có viết được không? Tôi không rơ, nhưng nếu anh viết chắc là có nhiều ư kiến độc đáo lắm. Bởi v́ những lúc nói chuyện với nhau, tôi đă thấy anh có những ư kiến rất đặc biệt. Một người đi từ chủ nghĩa Cộng Sản, sang Lăo Tử, Trang Tử, th́ tôi chắc phải có nhiều cái hay lắm, nhất là anh Đang là người có nhiều ư kiến độc đáo. Nhưng làm thế nào được, đó là cuộc đời.
- TK: Thưa anh, nếu sau này giới trẻ muốn t́m hiểu về anh Đang th́ nên giữ lại h́nh ảnh ǵ của anh Đang?
- LĐ: Cuộc đời anh Đang là cuộc đời khổ sở. Anh Đang bị nhiều thiệt tḥi, lúc trẻ anh bận công tác cho văn hóa, công tác tổ chức, công tác cách mạng, cho nên anh không viết được nhiều. Sau này khổ sở, rồi cuộc đời đưa đẩy, anh không viết được, cho nên cái viết của anh hầu như không để lại ǵ nhiều. Đó là điều rất đáng tiếc. Thế hệ sau khó biết Nguyễn Hữu Đang, khó hiểu Nguyễn Hữu Đang, bởi v́ khi đă chết đi, người ta chỉ có thể quen nhau qua trước tác thôi, qua tác phẩm thôi, mà anh Đang viết rất ít. Nhưng tôi vẫn tin là người ta không quên được anh Đang, một người hoạt động văn hóa xuất sắc, tận tâm. Anh Đang có công rất nhiều trong việc Truyền Bá Quốc Ngữ, tôi cho đó là điểm phải đề cao về anh Đang. Tôi tin rằng khi nói đến tiếng Việt, người ta không thể quên được Nguyễn Hữu Đang.
● Sự t́m ṭi một con đường mới cho thơ ca Lê Đạt
Lê Đạt là một trong những nhà thơ lớn có công cách tân thi ca Việt Nam , nửa sau thế kỷ XX, cùng với Thanh Tâm Tuyền, Đặng Đ́nh Hưng, Trần Dần ... Trừ Thanh Tâm Tuyền ở miền Nam, c̣n ba người miền Bắc thuộc phong trào NVGP. Tại sao như vậy? Đó là câu hỏi mà thế hệ mai sau c̣n nhiều dịp để t́m lời giải đáp. Ở đây, nhà thơ Lê Đạt sẽ nói về hành tŕnh cách tân thơ của ông bên cạnh hai người bạn: Trần Dần và Đặng Đ́nh Hưng.
- TK: Thưa anh, có thể nói sự thay đổi thi pháp của anh là kết quả của một hành tŕnh dài, bắt đầu từ việc đọc sách ở thư viện thập niên 70. Vậy trước tiên xin anh kể lại việc đọc sách này.
- LĐ: Đọc ở thư viện khó lắm chị ạ, thư viện khoa học xă hội nhiều sách hay nhưng chỉ dành riêng cho những người làm việc nhà nước, cán bộ nghiên cứu thôi. Tôi lúc ấy đă về hẳn rồi, tuy vẫn c̣n kỷ luật nhưng không phải cái mười năm lưu lạc giang hồ nữa. Tôi phải nói khéo với cơ quan cho tôi xin một cái giấy vào thư viện tôi đọc, tại v́ đă lâu lắm rồi tôi không được đọc sách.
Lúc đó cũng may rằng anh em Việt kiều ở Paris vừa biếu Việt Nam một loạt sách về hoạt động văn hóa những năm 50 của Pháp, tức là những năm sôi nổi nhất trong sinh hoạt trí tuệ Pháp, nào là phái cấu trúc, nào là phái phê b́nh mới, Roland Barthes ... th́ tôi phải cố gắng xin cái giấy phép. Xin cũng khó lắm chị ạ. Đọc sách ở nước Việt Nam khó lắm chứ có phải dễ đâu. Đáng nhẽ mọi người vào, là cứ xin giấy rồi vào thôi. C̣n giấy tôi xin th́ cũng phải độ bẩy hôm người ta mới trả lời là ông đọc được. Tôi đă được đọc sách và tôi cho đó là những ngày hạnh phúc nhất đời tôi.
Tôi đọc mười giờ một ngày: buổi sáng tôi ăn sớm rồi tôi đọc đến trưa, trưa xong tôi lại tiếp tục đọc đến chiều, về nhà tôi phải ăn cơm nguội cơ mà. Cho nên lúc đó ở Hà Nội nó đă đồn là ông Lê Đạt giàu lắm v́ lúc đó không ai ra thư viện đọc sách để học cả, mà người ta chỉ ra thư viện đọc sách để dịch. Một người suốt ngày ở thư viện là phải dịch được nhiều tiền lắm!
Tôi đọc lại những sách thuở nhỏ tôi đă đọc và tôi đọc cả những sách đang sôi nổi lúc bấy giờ ví dụ như về structuralisme (cấu trúc luận), về linguistique (ngôn ngữ học), về nouvelle poésie française (thơ mới của Pháp) v.v... Tôi cho đó là những năm tốt đẹp nhất của đời tôi, lâu lắm tôi mới được đọc như thế. Sau đó th́ thư viện họ quen tôi và họ đối với tôi rất tử tế. Lúc ấy anh Thảo cũng ra, anh Trần Dần th́ đâu người ta thuê anh ấy dịch Althusser, anh ấy cũng ra thư viện đó để dịch, thế là ba anh em lại gặp nhau và lúc đó ở Hà Nội người ta đă sơ tán cả rồi.
Một hôm tôi đến mượn sách th́ chị thủ thư rất buồn, bảo: "Bây giờ ban giám đốc vừa ra một cái lệnh bác không được đọc sách nước ngoài nữa, chỉ đọc sách tiếng Việt thôi". Sau tôi mới hỏi ra th́ là thế này: Người phụ trách thư viện là một ông thiếu tá vừa chuyển ngành, ông ấy nghĩ bụng là bây giờ mọi người đều đi sơ tán th́ c̣n ai học hành ǵ nữa, chỉ thấy mấy anh NVGP trong này, chắc chúng nó bàn chuyện bậy bạ ǵ cho nên việc thứ nhất là: thôi, không cho chúng nó đọc nữa. Nhưng Thảo th́ có cái giấy ở trên, đang nghiên cứu về hiện tượng học đó, th́ anh ấy vẫn được đọc. C̣n tôi không có giấy đặc biệt ǵ cả th́ họ không cho tôi đọc tiếng Pháp nữa. Tôi phải rời thư viện ấy, sau khi tôi đă đọc coi như gần hết thư viện đó rồi, th́ để chị biết là ở Việt Nam đọc sách cũng khó khăn lắm.
- TK: Như vậy có thể nói rằng chính sự đọc sách ở thư viện đă dẫn anh đến chỗ quyết định phải thay đổi thi pháp của ḿnh, thưa anh có phải như vậy không?
- LĐ: Không, quyết định ấy có từ lâu rồi. Quyết định từ lâu rồi. Tức là sau Nhân Văn, tôi không được làm thơ nữa, không được in thơ nữa cho nên tôi đă nghĩ rất nhiều về thơ của ḿnh, tôi phải t́m một cách khác. Dần dần tôi đă đi xa, càng ngày càng xa Maïakovski: Tại v́ tôi thấy chính Maïakovski là người đă đóng góp rất nhiều vào cái sai lầm của chủ nghĩa Cộng Sản, cho nên càng ngày tôi càng tách xa Maïakovski nhưng chưa t́m được cách nào để đi cả.
Lúc bấy giờ th́ những anh em cũ như Trần Dần, Đặng Đ́nh Hưng ... Đặng Đ́nh Hưng, sau năm 60, do sự giúp đỡ của Trần Dần, th́ Đặng Đ́nh Hưng đă có một số những thành tựu nhất định. Anh Dần, anh Hưng, các anh ấy đinh ninh đă t́m thấy đường rồi, c̣n tôi vẫn chưa t́m thấy đường ǵ cả. Tôi nhớ có một hôm, năm ấy vào khoảng năm 65, ba người uống rượu với nhau, Hưng không biết là tỉnh hay say, hay là giả say th́ không biết, mới nói rằng: "Cậu không bao giờ có thể làm thơ hay được cả tại v́ cậu tỉnh quá". Th́ tôi đứng dậy nói: "Cũng có thể ḿnh không thể làm thơ hay được nữa, nhưng mà ḿnh không muốn mất cái sự tỉnh táo". Và tôi chia tay với họ. Sự chia tay ấy chắc mọi người không biết được, tại v́ chỉ chia tay trong ba người thôi.
Nhưng lúc ấy tôi rất buồn, tại v́ chỉ c̣n có ba người thôi mà không trụ được với nhau, lại phải chia tay. Mà tôi nhất định không thể ở lại được nữa. Tại v́ ở lại th́ hoặc là tôi theo họ, mà tôi không thích. Lúc bấy giờ tôi buồn lắm. Trong bốn, năm năm trời tôi không làm bài thơ nào cả, chỉ làm những cái mà người ta gọi là tập, exercices, con con nhưng không làm bài thơ nào cả.
Thường thường là cứ đến ngày Noël, anh em hay gặp nhau; gặp nhau th́ làm một bữa rượu, ngồi uống rượu. Những buổi đó bao giờ cũng có đủ: tôi, anh Dần, anh Hưng và anh Hoàng Cầm. Uống rượu được một lúc th́ anh Hoàng Cầm thường đọc bài đề từ của Chu Mạnh Trinh mà Hoài Nam Tử dịch trong đó có một câu rất nổi tiếng là Cánh hoa rụng chọn ǵ đất sạch đó. Anh Cầm ngâm bài ấy cực hay và rất buồn. Sau đó th́ các ông ấy uống rượu, uống rượu rồi bàn hết khôn rồi ra dại. Thường những lúc ấy tôi hay đứng dậy, lặng lẽ một ḿnh tôi bỏ về. Bỏ về như vậy làm anh em khó chịu nhưng tôi thấy không thể tiếp tục măi như thế được. Trong đám ấy, lúc bấy giờ tôi lại trở nên một kẻ bị bỏ rơi, mà tôi cũng chưa biết là ḿnh sẽ đi đến đâu cả, con đường trước mắt chưa biết thế nào, nhưng chắc chắn là tôi không đi con đường của hai anh ấy.
- TK: Xin anh nói về con đường đi của hai anh Trần Dần và Đặng Đ́nh Hưng.
- LĐ: Tôi thấy anh Dần từ xưa đến nay vẫn là người mê chữ từ lâu rồi, cho nên anh Dần vẫn tiếp tục con đường của anh ấy. C̣n anh Hưng anh ấy ở âm nhạc sang cho nên anh ấy có lợi thế rất nhiều v́ không bị ám ảnh bởi văn phạm ngôn ngữ như tôi. Anh ấy gặp anh Dần th́ hai anh sẵn sàng đi con đường của ḿnh, tức là con đường sau này chị đă thấy trong thơ Đặng Đ́nh Hưng đó; nhưng lúc đầu th́ anh Đặng Đ́nh Hưng chưa làm thơ văn xuôi như thế, sau này mới dần dần đi về văn xuôi, do anh ấy không bị -người ta gọi là- hạn chế ǵ, bởi cái văn phạm của những người làm thơ lâu như tôi. V́ từ nhạc sang cho nên anh ấy rất dễ dăi và anh ấy thanh thoát lắm.
Anh Dần th́ có nhiều khó khăn, tại v́ anh Dần là một người t́m ṭi. Tôi vẫn cho anh Dần là một người có nhiều ưu điểm và nhược điểm của một anh trưởng môn. Anh ấy hay đề ra lư luận trước để anh ấy theo sau, thí dụ anh ấy đề ra lư luận của cái Mùa sạch ấy, anh ấy theo một lư luận như thế, rồi anh ấy cứ làm như thế. Cái đó là ưu điểm của anh ấy, tức là anh gây được một ấn tượng mạnh, nhưng nhiều lúc, nếu chị đọc cẩn thận, nhiều lúc chị cũng thấy là nó hơi khiên cưỡng. Thế nhưng anh Dần cứ tiếp tục đi. Anh ấy với anh Hưng làm cả thơ vẽ ... anh Dần làm nhiều thơ lắm. Nhưng tôi thấy rằng cái đó không hợp với tôi.
Còn tiếp ...
Bookmarks