T́m hiểu phong trào Nhân Văn Giai Phẩm
Nhân Văn Giai Phẩm là phong trào tranh đấu cho tự do dân chủ của văn nghệ sĩ và trí thức miền Bắc có tầm vóc lớn lao, khởi xướng đầu năm 1955 và bị chính thức dập tắt tháng 6 năm 1958.
Hai tư liệu sớm nhất về Nhân Văn Giai Phẩm (NVGP) là Trăm hoa đua nở trên đất Bắc của Hoàng Văn Chí do Mặt Trận Bảo Vệ Tự Do Văn Hoá in ở Sài G̣n năm 1959, và Bọn Nhân Văn Giai Phẩm trước toà án dư luận do nhà xuất bản Sự Thật[1] in ở Hà Nội, cùng năm.
Ngoài hai cuốn sách này c̣n có những tập tư liệu khác, ra đời hơn 30 năm sau.
Trước hết là cuốn Cent fleurs écloses dans la nuit du Vietnam - Trăm hoa đua nở trong đêm Việt Nam của Georges Boudarel[2]. Thời gian ở Việt Nam, Boudarel đă gặp nhiều nhà văn nhà thơ, trong đó có các thành viên NVGP và ông đă mang về Pháp các sách báo xuất bản ở Hà Nội vào thời điểm NVGP. Cuối 1987 đầu 1988, trong bối cảnh "đổi mới", Boudarel viết loạt bài Dissidences intellectuelles au Viêt Nam L'affaire Nhan Van Giai Pham - Trí thức phản kháng tại Việt Nam, vụ Nhân Văn Giai Phẩm[3] sau tập hợp và đào sâu thành cuốn "Cent fleurs écloses dans la nuit du Vietnam[4]".
Ngoại trừ việc Boudarel đă sai như Hoàng Văn Chí, khi cho rằng NVGP bắt nguồn từ Trăm hoa đua nở bên Trung Quốc[5], cuốn sách của ông là tập tư liệu có giá trị, nhờ đó, bi kịch NVGP đến được với người đọc tiếng Pháp.
Từ những năm 90, một loạt tài liệu mới về NVGP xuất hiện rải rác trong và ngoài nước, dưới dạng tự thuật, bút kư, sáng tác, của những thành viên đă tham gia phong trào, trong đó có hai tác phẩm viết bằng tiếng Pháp của Nguyễn Mạnh Tường: hồi kư Un Excommunié - Kẻ bị khai trừ[6]; và tiểu thuyết Une voix dans la nuit - Tiếng vọng trong đêm[7].
Sau 9 năm theo kháng chiến, Nguyễn Mạnh Tường từ chiến khu trở về trong số những trí thức được chính quyền ưu đăi. Phong trào NVGP ra đời, ông tham gia và đă chịu sự trừng phạt nặng nề. Nhờ hồi kư Un Excommunié của Nguyễn Mạnh Tường, ta có thể h́nh dung được các giáo sư đại học như Đào Duy Anh, Trần Đức Thảo, Trương Tửu, đă phải trải qua những kỷ luật như thế nào, và hiểu được cuộc sống cách ly, đói khát, luôn luôn bị theo dơi của họ trong hơn ba mươi năm sa mạc.
Cuốn nhật kư Trần Dần ghi[8] chép những việc hàng ngày đặc biệt trong thời kỳ: Cải Cách Ruộng Đất và cuộc thanh trừng sau NVGP. Nếu Un Excommunié của Nguyễn Mạnh Tường là bản chúc thư[9] gửi cho thế hệ mai sau về sự đối đầu của một trí thức trước áp lực cách mạng, th́ nhật kư Trần Dần ghi là những suy nghĩ và sinh hoạt hàng ngày của một nhà thơ đă chịu nhận mọi tội để mong được tha thứ, muốn được trở lại sống b́nh thường như mọi người, nhưng vô hiệu. Tiểu thuyết Une voix dans la nuit - Tiếng vọng trong đêm mô tả các giai đoạn chính trong thời kỳ xây dựng chế độ toàn trị ở Việt Nam.
Bộ băng Hoàng Cầm nói chuyện với bạn bè, ghi âm trong khoảng thời gian 1998-2008, bộc lộ nhiều sự kiện chưa từng thấy ở những tài liệu khác. Hoàng Cầm nói rất dài, rất nhiều chi tiết, ở những thời điểm khác nhau, đôi khi về cùng một sự kiện nhưng có những chi tiết thay đổi; nên chúng tôi không thể trích đoạn, chỉ tóm tắt những ư chính, viết gọn lại, giữ nguyên giọng Hoàng Cầm. Đây là một tư liệu quan trọng về bi kịch NVGP, về những ǵ xẩy ra trong hậu trường, về sự bắt bớ, giam giữ, tù đầy, tra khảo, hăm dọa, mà Hoàng Cầm đă trải qua năm 1982-1983 v́ tập thơ Về Kinh Bắc, về trách nhiệm của giai cấp lănh đạo dưới thời Hồ Chí Minh và sau Hồ Chí Minh.
● Hoàng Văn Chí và Trăm hoa đua nở trên đất Bắc
Hoàng Văn Chí, tức Mạc Định, tác giả Trăm hoa đua nở trên đất Bắc, cho biết: "Ở Hà Nội ra đi đầu năm 1955, tôi đă hẹn với các bạn ở lại là hễ có dịp sẽ nói lên tiếng nói của họ", "Tôi làm việc một ḿnh", "Tôi liên lạc được với một ủy viên trong Ủy ban kiểm soát đ́nh chiến. Họ đi Hà Nội như đi chợ. Mỗi tuần họ cắp về Sài G̣n cho tôi tất cả báo chí xuất bản ở Hà Nội", "Tôi làm việc trong hai năm 56-58".
"Bộ Thông Tin và nói chung, chính quyền Sài G̣n không hề giúp. Lư Trung Dung đến chào Bộ Thông Tin, yêu cầu mua cho một số, nhưng chẳng mua một cuốn nào". "Mặt Trận Bảo Vệ Tự Do Văn Hoá ở Việt Nam là một chi nhánh của một tổ chức quốc tế, tên là Congress for Cultural Freedom, trụ sở trung ương ở 104 Boulevard Haussmann, Paris. Bác sĩ Lư Trung Dung làm chủ tịch. Tội nghiệp, chỉ v́ làm chủ tịch Mặt Trận Bảo Vệ Tự Do Văn Hoá mà phải đi cải tạo đến nay [1986] chưa được thả". "Trước khi đưa in, Lư Trung Dung nghe nói có người gần ông Diệm ngờ rằng tôi soạn cuốn Trăm hoa đua nở là có ư xúi dục trí thức miền Nam bắt chước trí thức miền Bắc nổi lên chống lại chế độ.
V́ vậy nên Lư Trung Dung bàn với tôi nên để bút hiệu Mạc Định là soạn giả. Chỉ kư tên Hoàng Văn Chí vào bài Tựa[10]".
Nhưng tại sao Hoàng Văn Chí lại đặc biệt lưu ư đến NVGP? Ai là những người "ở lại" mà ông đă hứa sẽ nói lên tiếng nói của họ? T́m sâu hơn về liên hệ gia đ́nh giữa Hoàng Văn Chí và Phan Khôi, chúng ta sẽ thấy câu trả lời:
Sở Cuồng Lê Dư kết hôn với em ruột Phan Khôi, có ba người con gái: cô đầu, Hằng Phương, gả cho nhà phê b́nh Vũ Ngọc Phan, cô thứ nh́, Hằng Huân, là vợ Hoàng Văn Chí và cô út, Hằng Phân là vợ Tướng Nguyễn Sơn. Nữ sĩ Hằng Phương, sau này viết bài đả kích mạnh mẽ NVGP, rất có thể v́ thế, mà bà Hằng Huân đă là một trong những động cơ thúc đẩy Hoàng Văn Chí thu thập tài liệu và viết về NVGP.
Tác phẩm của Hoàng Văn Chí, cho đến nay vẫn là tác phẩm đầy đủ nhất về phong trào NVGP, nhưng ba người Nguyễn Hữu Đang, Trương Tửu và Lê Đạt bị loại, có thể ông không tin họ v́ Nguyễn Hữu Đang đă từng là người tin cẩn của Hồ Chí Minh, Lê Đạt là bí thư của Trường Chinh và Trương Tửu là nhà phê b́nh lư luận Mác-Xít.
Phần lớn những thành viên khác đều có mặt, với một tiểu sử khá đầy đủ, với những chi tiết đáng quư và những bài viết tiêu biểu của họ trong thời kỳ NVGP, đặc biệt tiểu sử Phan Khôi và Văn Cao, với các chi tiết hiếm, mà hiện nay không t́m thấy ở đâu. Sau này, ở trong nước không thiếu sách viết về Văn Cao, Phan Khôi, nhưng thường tô hồng, hoặc cắt xén, vo tṛn, ít thấy sự thật.
Nhưng tác phẩm của Hoàng Văn Chí cũng có một số nhược điểm:
- Không phải là người trong cuộc, và đă rời miền Bắc từ đầu 1955, cho nên có một số chi tiết ông viết sai.
- Về mặt biên tập, Hoàng Văn Chí, đă cắt hoặc không chọn những bài, những đoạn có những câu chữ quá khích mà các tác giả trong NVGP lên án "tội ác Mỹ Diệm", hoặc ca tụng Đảng Cộng sản. Đặc biệt bài Nhất định thắng của Trần Dần, ông đă bỏ những câu, những đoạn sắt máu, có tính cách khẩu hiệu, tuyên truyền, khiến cho tác phẩm hay hơn, nhân bản hơn, được độc giả miền Nam chấp nhận, nhưng đă làm lệch ư Trần Dần ở thời điểm ấy. Bản in lại trong Trần Dần thơ[11] mới đây, là bản Hoàng Văn Chí.
Ngày nay, chúng ta đă có khoảng cách để phân tích tư tưởng của mỗi thành viên, qua các văn bản gốc mà họ để lại trên báo Nhân Văn, sách Giai Phẩm. Một mặt khác, qua nhân chứng của các thành viên, chúng ta có thể tái tạo lại diễn biến của phong trào: ai làm ǵ, ai giữ trách nhiệm ǵ.
Đối chiếu những nhân chứng này với lời buộc tội của những ng̣i bút chính thống đánh họ, in trên các báo chính thức trong thời kỳ này, mà Lại Nguyên Ân đă có công sưu tầm, chúng ta có thể nh́n ra nhiều khía cạnh của sự thật hơn.
Còn tiếp ...
Bookmarks