Rồi đó ai nấy đội khăn mặc áo, kéo thẳng lên nẻo cửa Bắc và rẽ sang đường Cổ Ngư. Lúc ấy cây cối đă đương đổi lộc, quanh hồ như vẽ một cảnh tiêu sơ. Trên lớp cỏ héo ven đường, những chiếc lá đa vàng úa tơi bời rơi rụng. Trong khu giữa hồ, một đám sen tàn, xờ xạc lượt theo gợn sóng. Ngoài nẻo xa xa, mấy bông lau sậy trắng xóa, thi nhau đùa trước ngọn gió hiu hiu.Ngắm các cảnh vật trước mắt, Hải Âu tự thấy vô hạn bồi hồi.
Sau khi thăm quán Trấn Vũ, cả bọn đủng đỉnh sang chùa Trấn Quốc. Bây giờ mặt trời đă cao, bầu trời rất sáng sủa, bằng mây thăm thẳm lồng xuống đáy nước, làm cho cảnh hồ càng thêm mông mênh. Hải Âu thơ thẩn đi lại trước nhà chùa hồi lâu, th́nh ĺnh thày chạy đến chỗ Đốc Cung, Vân Hạc, vừa cười vừa nói:
- Tôi định làm một bài hoài cổ, nhưng mới nghĩ được bốn câu th́ hết mất tứ, bác Cung và các chú tiếp hộ.
Đốc Cung liền bảo:
- Bốn câu của bác ra sao?
Hải âu đọc:
"Cáo trắng trâu vàng chuyện có không?
"Đêm trăng bao độ rước thuyền rồng?
"Nào khu yếm xống hàng quan thị?
"Đâu chỗ ca, chèo bóng gái cung?...
Đốc Cung tỏ vẻ bông đùa:
- Hay th́ hay thật. Nhưng câu thứ ba chua lắm.
Tường Loan ngơ ngẩn:
- Thế là Trấn Quốc tự hoài cổ, hay là Tây hồ hoài cổ?
Hải Âu đáp:
- Tây hồ hoài cổ đấy chứ. Nếu Trấn Quốc tự hoài cổ th́ sao cho đắt?
Tường Loan càng ngạc nhiên:
- Vậy th́ mấy chữ "yếm xống", "ca chèo" là ư thế nào?
Hải âu cắt nghĩa:
- Đó là tôi muốn nói về chuyện chúa Trịnh. Trong lúc họ Trịnh c̣n thịnh. hồ Tây vẫn c̣n là một nơi thắng thưởng, giống như vườn Phù dung của Đường Minh Hoàng, chùa Trấn Quốc này, đă bị lập thành hành cung, mỗi tháng nhà chúa ra chơi chừng vài ba lần. Cung nữ trong phủ, ngày thường đă phải may sẵn hàng ngh́n đèn lồng toàn bằng gấm vóc là lượt, thêu thùa rất khéo, khi nào chúa sắp ra. lính tráng phải lĩnh những đèn lồng ấy đem treo khắp các ngọn cây, rồi các quan thị từ hạng tam phẩm trở lên, đều phải dọn quán bán hàng ở khắp bờ hồ. Trong quán có đủ các thức phấn, sáp, quà, bánh, đồ ta, đồ tàu... Rồi chính những vị "ông cả không xâư' đó lại phải mang yếm, mặc xống, chít khăn mỏ quạ: giả làm con gái bán hàng và ngồi chầu chực trong quán một đêm. Nhà chúa ở phủ ra hồ, thường thường vào cuối canh hai. Ngài ngự một chiếc thuyền rồng rất lớn có nhiều thuyền của các quan thị tụng đi theo. Trong thuyền có đem rất nhiều cung nữ và đồ chè chén. Thuyền ra giữa hồ, nhà chúa bắt đầu uống rượu, cung nữ kẻ đàn người hát, tiếng hát tiếng đàn phải rất lả lơi. Người nào cần dùng món ǵ, cứ việc cho thuyền ghé vào gần bờ, rồi lên mua ở các quán của bọn quan thị. Trong lúc mua bán, hái bên tha hồ cười đùa chớt nhả. hát vè hát ví y như trai gái nhà quê. Câu thứ tư, chỉ về chuyện đó.
- Vậy c̣n mấy chữ "cáo trắng" "trâu vàng"?
- Đấy là tôi theo điển tích của sách Trích quái và sách Địa cảo. Trích quái chép rằng: ở đời thượng cổ, hồ Tây c̣n là một trái núi nhỏ. Trên núi có con cáo trắng chín đuôi thường hay hóa ra yêu quái làm hại dân cư. Ông thần Long đô đem việc ấy tâu với Thượng đế, Thượng đế cả giận, liền sai Long vương giết con yêu đó. Long vương vâng lệnh, đem các thủy tộc ngược ḍng sông Nhị tiến lên nă bắt. Trái núi đó tức th́ sụt xuống thành ra cái hồ. C̣n sách Đ́a Cảo th́ nói: trong núi Lạn Kha có con trâu vàng. Khi nghe tiếng chuông ở quán Trấn Vũ, con trâu ấy tưởng là tiếng mẹ, vội vàng lồng ra, rồi ẩn vào trong hồ này. Ấy là những chuyện hoang đường như thế, mà từ xưa đến nay, ai ai cũng tin th́ có lạ không?
Rồi Hải Âu quay hỏi bọn Đốc Cung:
- Bác và các chú đă nghĩ được câu ǵ chưa?
Đốc Cung đáp:
- Tôi mới nghĩ được hai câu như vầy:
"Xờ xạc đầu vời sen rạc lá,
"Phất phơ cuối băi, sậy phơi bông.
Hải Âu khen được và bảo Vân Hạc:
- Chú thử tiếp nốt xem sao.
Vân Hạc ngẫm nghĩ giây lát rồi nói:
- Thế th́ thế này:
"Lâu đài Lê, Trịnh t́m đâu tá?
Bảng lảng rêu xanh bóng ác hồng".
Cả bọn đều là cho hay. Hải Âu muốn lên Nhật Chiêu, thuê một chiếc thuyền chở ra giữa hồ chơi. Nhưng khi hỏi thăm bọn sư trong chùa, th́ họ nói rằng:
- Nếu muốn dùng thuyền, phải hẹn từ hôm trước hay từ sáng sớm. Bây giờ mới thuê, không chắc đă được, v́ rằng những nhà có thuyền đều đi làm ăn vắng nhà.
Hải âu thấy trời đă xế chiều, tưởng chừng nếu thuê được thuyền đi nữa, cuộc du thưởng cũng không c̣n được bao láu, thày đành phải thôi. Cả bọn dạo quanh bờ hồ một lúc nữa rồi cùng lẽo đẽo trở về.
Tới khỏi cửa Bắc, th́nh ĺnh có tiếng người gọi Vân Hạc, mọi người cùng quay mặt. Trần Đức Chinh vừa ở ngơ ngang đi ra. Chàng thở và hỏi:
- Các ngài có ai quen cụ Hoàng Doăn Đạt hay không?
Hải âu hỏi lại:
- Có phải cụ Hoàng Doăn Đạt giáo thụ phủ Kinh môn, mới rồi được cử đi làm phúc khảo đó không?
Đức Chính đáp:
- Phải? Chính cụ ấy.
Hải âu nói:
- Chúng tôi quen cả. V́ cụ ấy nguyên là học tṛ thày tôi ngày xưa, đối với nhà tôi rất thân. Ngài hỏi vậy có việc ǵ chăng?
- Thấy nói cụ ở trong trường bị bệnh nặng lắm, mới được cáo ra lúc trưa, bây giờ c̣n trọ trong nhà người quen ở phố Cửa Nam. Chắc cụ biết rơ công việc trong trường, các ngài thử xuống hỏi xem chỉ của triều định đă ra đây chưa?
Đến đây, Đức Chinh ngừng lại và nh́n Vân Hạc.
- Chỉ v́ việc đó, tôi phải lật đật t́m ngài từ trưa đến giờ. Gặp ngài ở đây may quá. Bây giờ tôi về có việc. Đến tối xin lại thăm các ngài.
Vân Hạc tỏ ư cảm ơn.
Đức Chinh chào khắp bọn này và rẽ sang nẻo hàng Than.
Hải âu thấy cụ giáo Kinh Môn bị đau, tự nhiên trong ruột bồn chồn như bị lửa đốt. Là v́ cụ với anh em Hải Âu tuy chỉ là chỗ thế huynh thế đệ, song hai nhà ăn ở với nhau không khác ǵ người ruột thịt. Xưa nay Hải Âu và các em vẫn kính mến cụ vô cùng. Hơn nữa thày với cụ lại cùng chung một tính t́nh, hầu hết những cuộc đăng sơn lâm thúy, hễ có cụ th́ phải có thày, nhiều khi thày vẫn nằm ở nhà cụ hàng hai ba tháng. Bây giờ nếu cụ đau thật, ít nhất thày phải biết ngay bệnh cụ thế nào th́ mới yên dạ. V́ vậy, sau khi Đức Chinh đi khỏi, Hải Âu giền bảo Đoàn Bằng, Tiêm Hồng cùng đi với ḿnh xuống phía Cửa Nam, để bọn Vân Hạc hăy về nhà trọ, sợ rằng ở đấy có khách nào chăng.
Th́ ra sự ức đoán của Hải Âu không sai chút nào, ở nhà quả có một người em họ hàng Đào Nguyên mới ra. Người ấy bảo cho Vân Hạc biết rằng: hôm nay cụ Năm đă định ra chơi. Nhưng v́ chưa rơ ngày nào xướng danh, sợ phải chờ đợi lâu quá, nên cụ lại không ra vội và cho hắn ra trước hỏi xem bao giờ xướng danh, về nói với cụ, để cụ ra mừng và thăm phong cảnh Hà Nội luôn thể. Thấy ḷng ân cần của ông chú già, Vân Hạc vô hạn cảm động, nước mắt tự nhiên ứa ra đầy hai khóe mắt.
Bóng nắng ra hết sân gạch. Sương mù bắt đầu pha đục bầu trời. Gió bấc hiu hiu quạt mấy tầu cau ánh nắng. Những con chim sẽ sợ lạnh sập sè vào nấp trong mái nhà.
Nhà trọ sắp dọn cơm chiều, Đoàn Bằng, Tiêm Hồng vừa lủi thủi về với một dáng bộ rời rợi.
Đốc Cung vội hỏi:
- Bác cả c̣n đi chơi đâu chưa về?
- Anh ta ở chơi dưới ấy với bác giáo nhà.
Vân Hạc lễ phép:
- Bệnh t́nh bác giáo ra sao? Có nặng lắm không, thưa anh?
Đoàn Bằng cất giọng buồn rầu:
- Có việc ǵ đâu! Bác ấy cũng ho xoàng. Chỉ v́ ở lâu trong trường buồn quá. Nhân thể việc trường đă xong, ngài mượn cớ cáo bệnh để xin ra trước vài ngày.
Đốc Cung vui vẻ:
- Cụ giáo có nói chuyện ǵ về việc thi cử của các bác không?
- Có. Bác ấy bảo chú Hạc nó hỏng tuột. Chú tú nó đỗ lại tôi th́ may được đội bảng tú tài.
Vân Hạc nghe nói sắc mặt xám mét. Đốc Cung cũng đổi vẻ mặt:
- Thế ra Trần Đức Chinh bịa chuyện nói nhảm à?
Đoàn Bằng đương dở bỏ khăn, cởi áo, Tiêm Hồng đỡ lời:
- Không! Anh ta nói đúng. Bác giáo cũng bảo trong trường đă chắc chú Hạc sẽ đỗ thủ khoa. Sáng nay có chỉ ở kinh ban ra, mới biết là hỏng.
- Vậy th́ quyển của anh Hạc có tội ǵ chăng?
- Không? Bác giáo cũng nói như Trần Đức Chinh, quyển của chú nó tốt lắm, bốn "ưư' mười hai "b́nh" thật.
- Thế th́ làm sao anh ấy lại bị hỏng tuột? Cụ giáo có biết chỉ của triều đ́nh nói thế nào không?
- Có! Thấy bác ấy nói: trong chỉ phê rằng: Đào Vân Hạc quả là tay đại tài, sự học hơn hẳn Nguyễn Chu Văn, đáng được đỗ đầu khoa này. Chỉ hiềm tên ấy hăy c̣n trẻ tuổi, văn chương không khỏi có chỗ ngông nghênh. Nếu lấy đỗ cao, sợ sẽ nuôi thêm cho y cái bệnh kiêu ngạo, th́ khó trở nên một người đại dụng. Triều đ́nh trong sự tác thành nhân tài, không muốn cho kẻ có tài đến nỗi uổng phí. Vậy khoa này hăy cho tên ấy hỏng tuột, để mài giũa bớt những khách khí thiếu niên của y. Rữi đến khoa sau th́ sẽ cho đậu giải nguyên.
Vân Hạc tỏ vẻ phẫn uất:
- Tác thành như thế th́ chết bỏ mẹ người ta!
Đốc Cung ra ư ái ngại:
- Vậy th́ chuyện anh Hạc cũng giống với chuyện cụ Nguyễn Công Trứ.
Rồi Đốc Cung tiếp:
- Tôi thấy ông tôi ngày xưa có nói lại rằng: cụ Nguyễn Công Trứ từ lúc trẻ tuổi đă nổi tiếng là bậc văn chương đại tài, bè bạn ai cũng phải phục. Chỉ v́ hồi ấy mới qua một cơn đỉnh cách, thời cục chưa biết thế nào, mà cụ lại là một tay cố Lê công tử, chưa hẳn tuyệt t́nh với nhà Lê, cho nên bao nhiêu khoa thi đầu đời Gia Long, cụ đều không dự. Măi đến cuối đời Gia Long, hay là đầu đời Minh Mệnh ǵ đó, v́ các anh em cố bầu, cụ mới ra thi.
Đốc Cung uống một hớp nước dấp giọng:
- Bấy giờ ở tỉnh Nghệ An, bè cánh của bọn cố Lê công tử cũng lớn và cũng nhiều người đi thi. Khi thấy khảo quan tiến trường, các ông ấy họp làm một đám đón đường xin cho Nguyễn Công Trứ được đỗ thủ khoa ấy. Nghe đâu quan chánh chủ khảo có đáp lại rằng: các ngài phụng mệnh triều đ́nh ra đó, cốt v́ nhà nước mà kén nhân tài. Nếu như tài Nguyễn Công Trứ đáng đỗ thủ khoa, tự nhiên các ngài cho đỗ thủ khoa.
Thế rồi, ba kỳ thi xong, - phải lúc ấy chỉ thi ba kỳ - ba kỳ thi xong, quả nhiên văn của cụ Trứ hay lắm, quan trường cũng muốn lấy đỗ thủ khoa. Nhưng v́ có chuyện học tṛ kêu xin, các ngài sợ rằng phong thanh về đến triều đ́nh, ḿnh sẽ bị ngờ là không công minh, liền phải làm sớ và đệ các quyển của cụ này về kinh, để tùy trong ấy quyết định. Không rơ bấy giờ, triều định bàn bạc ra sao, rồi thấy có chỉ đưa ra, nói rằng cho Nguyễn Công Trứ sẽ đỗ thủ khoa khoa sau, khoa ấy phải đánh hỏng tuột.
Đốc Cung lại nắm tay Vân Hạc:
- Không ngờ việc cụ thượng Trứ, nay lại xảy ra cho anh. Nhưng cũng không sao, triều đ́nh đă hứa không bao giờ sai. Cụ Trứ về sau lại đỗ thủ khoa, th́ anh khoa sau cũng đỗ thủ khoa. Sang năm đă lại có khoa thi rồi, chậm đỗ một năm cũng không muộn lắm.
Vân Hạc tỏ vẻ cáu kỉnh:
- Thế họa khoa sau tôi ốm không đ́ thi được, triều đ́nh có cho đỗ không?
Ông chủ nhà trọ vừa ở nhà dưới tiến lên, Đoàn Bằng nói bằng giọng cười gượng:
- Cơm đă xong chưa? Ông cho bưng lên đi thôi! Hôm nay ông phải uống rượu với chúng tôi một bữa thật say, không được từ chối v́ ngày mai chúng tôi sẽ cùng từ giă ông tất cả.
Ông chủ nhà trọ ra bộ ngơ ngác, không hiểu bọn này nói thật hay nói đùa. Sau khi Đoàn Bằng đem chuyện đến chơi quan giáo Kinh Môn kể lại cho nghe, ông ấy vội can:
- Các ngài không nên nóng nảy. V́ tôi vẫn nghe nói việc trường bao giờ cũng giữ rất kín, khó ḷng có ai biết trước. Chắc đâu cụ giáo nói vậy là đúng?
Đoàn Bằng cắt nghĩa:
- Tôi chắc đúng lắm. Cụ giáo Kinh Môn có quen quan chánh chủ khảo - hai người đă từng gặp nhau trong một khoa hội năm xưa - v́ với nhà tôi là chỗ chí thân, nên khi lên chào quan chánh chủ khảo để ra ngoài trường, cụ có hỏi ngài về chuyện đỗ hỏng của chúng tôi. Bây giờ việc trường đă xong, không cần phải giữ bí mật như trước, cho nên quan chánh chủ khảo đưa cả cuốn số giải ngạch và đạo chỉ của triều đ́nh cho cụ ấy coi. Như vậy c̣n sai sao được?
- Dầu vậy đi nữa, cũng c̣n hai ngài đậu được tú tài kia mà! Tôi tưởng các ngài hăy nên ở lại xem bảng cái đă. Việc ǵ mà phải hấp tấp?
Đoàn Bằng lại càng buồn bă:
- Tú tài đỗ lại và tú tài đội bảng th́ cũng như hỏng, c̣n sung sướng ǵ mà đợi xem bảng hử ông?
Thẳng nhỏ vừa bưng mâm rượu đặt vào chỗ phản mọi ngày. Cả nhà cùng ngồi xúm lại. Cuộc rượu bắt đầu bằng những tiếng cười gượng, nói gượng. Rượu đến nửa chừng, Tiêm Hồng vừa bưng chén rượu vừa khóc rưng rức. Đoàn Bằng vội ngăn:
- "Có học, có thi, th́ có đỗ", chẳng đỗ khoa này th́ đô khoa khác, việc ǵ mà phải tủi thân?
Vừa dứt hai tiếng "tủi thân", miệng thày tự nhiên mếu xệch, nước mắt ṛng ṛng rỏ xuống mặt chiếu.
Vân Hạc thấy hai anh khóc, chàng bỗng nghĩ đến sự kỳ vọng của những người thân thích ruột rà và bụng bảo dạ: "Lúc ḿnh bước chân ra đi, nào mẹ, nào vợ, nào cha mẹ vợ, nào chú bác họ hàng, người này giúp năm quan, người kia giúp ba quan, ai cũng mong cho ḿnh đỗ. Cả đến cụ Năm, đă đương nằm kề miệng lỗ, nghe tin cháu vào phúc hạch cũng c̣n sai người đến đây hỏi xem ngày nào xướng danh để ra chơi mừng. Bây giờ ḿnh hỏng, làm cho biết bao nhiêu người thất vọng!
Hiện nay mẹ ḿnh, chú ḿnh và ông nhạc bà nhạc của ḿnh đều đă vất vưởng như đèn trước gió, không biết các cụ có c̣n sống được đến ngày ḿnh đỗ hay không?" Thế rồi chàng cứ nức nức nở nở, trong họng như bị nghẹn ngào, chén rượu bưng lên lại phải đặt xuống, không tài nào mà nhắp đi được.
Đốc Cung từ khi bị hỏng vẫn cố nén dạ cười nói cho qua, bây giờ thấy Vân Hạc khóc, lửa phiền của chàng như sắp dập tắt lại bị khêu lên, chàng cũng thổn thức nói không ra tiếng.
Tường xoan, Cương Phượng và người em họ mới ra, tuy không bị đau về sự thi cử, nhưng thấy các anh buồn bă, họ cũng cảm động không thể cầm được nước mắt.
Ông chủ nhà trọ trước c̣n khuyên giải mọi người.
Khi thấy ḿnh càng khuyên, người ta lại càng khóc, ông ấy nghĩ ngợi ra sao không rơ tự nhiên cũng khóc ru rú. Quang cảnh tiệc rượu lúc ấy giống như quang cảnh đám ma của kẻ bạo tử, toàn những người khóc, người mếu. Sáu, bảy chén rượu la liệt bày ở quanh mâm, lâu lắm không ai buồn nhấc.
Đốc Cung đương gục đầu trên gọi, bỗng ngừng phắt dậy và nói:
- Thi đỗ cũng thế, chẳng đỗ cũng thế, việc đếch ǵ mà phải cảm khái cho khổ thân. "Sống là Nghiêu Thuần, chết th́ xương khô, sống là Kiệt Trụ, chết th́ xương khô. Dù có đỗ nữa, chẳng qua chỉ đeo cái tiếng ông cử độ vài chục năm rồi cũng hóa ra xương khô, chứ làm cóc ǵ.
Rồi chàng bưng chén và giục:
- Uống đi các anh.
Mọi người lại cùng sốt sắng nâng chén lên miệng.
Nhưng mà vị rượu lúc ấy h́nh như chỉ rặt những mùi cay đắng, uống th́ uống vậy, chẳng ai thấy có thú hứng ǵ. Cả nhà khề khà đến gần nửa đêm. Đoàn Bằng, Tiêm Hồng say dí, say d́, lúc đứng đậy, mấy lần chếnh choáng định ngă. Bữa tiệc dần dần giải tán một cách âm thầm im lặng.
Sau khi nằm vào trong chăn, Vân Hạc tự thấy ruột gan nóng như lửa chất; khi th́ mong rằng quan giáo Kinh Môn nói sai, khi th́ mong rằng quan trường sẽ cùng làm sớ kêu oan cho ḿnh, khi th́ mong rằng triều định sẽ đem việc ḿnh xét lại, rồi chữa ngay đạo chỉ dụ đă bắt ḿnh hỏng. Đến khi thấy những điều đó là huyễn tưởng, th́ chàng lại muốn ngày mai sẽ là sang năm, nghĩa là cái năm sắp có kỳ thi, để chàng lại vật nhau với số mệnh một lần nữa. Mọi đêm trường thi và chàng c̣n có quan hệ, mỗi lần nghe tiếng trống ở trường đưa ra, chàng c̣n phấn khởi trong ḷng. Giờ với trường thi, chàng đă là người cục ngoại, những tiếng trống ấy đều như có vẻ trêu cợt mỉa mai, môi dịp tùng tùng, ấy là mỗi cơn chàng phải đứt từng khúc ruột.
Cạnh chàng, Đốc Cung, Đoàn Bằng, Tiêm Hồng cũng đều vật vă không ngủ, thỉnh thoảng lại góp một tiếng thở dài, như giúp thêm sự đau đớn của chàng.
Đêm càng khuya, trời càng lạnh, ngọn đèn trên quang mỗi lúc mỗi lù mù, chàng càng trằn trọc không thể chợp mắt. Nghĩ đến quang cảnh khi cắp khăn gói về làng, chàng không biết mặt mũi ḿnh ra thế nào.
( Hết chương17)
Bookmarks