TRÍ THỨC VÀ NHÂN TÍNH

[Son Ha]

“Nhân chi sơ Tính bản thiện” : con người được thiên phú cho cái Tính bản thiện từ lúc sơ sinh. Nhưng khi lớn lên nếu ta không được hiểu biết về nguồn gốc và ý nghĩa của cái Tính Nhân này thì tự nhiên sẽ bị ảnh hưởng bởi môi trường sống như gia đình, học đường và xã hội, v.v… mà nếu nói theo kiểu văn chương là bị “cuốn theo chiều gió”. Tức có nghĩa là tự mình trôi theo dòng đời để rồi làm lu mờ và đánh mất đi cái Nhân Tính nơi mình còn gọi là Tính Bản Nhiên hay Nhân Bản nếu hiểu với nghĩa rộng.

Vì vậy, để khỏi bị cuốn trôi hay để đừng bị chăn dắt như con cừu hay đừng bị ‘xỏ mũi’ dẫn đi như con trâu con bò, thiết tưởng cần nhắc lại ở đây cái ý nghĩa nguyên thủy của Nhân Tính để hiểu cho đúng theo nhân sinh và vũ trụ quan của Tổ tiên Việt tộc, với quy luật tất yếu bất di bất dịch là “nhất bổn tán vạn thù ; vạn thù quy nhất bổn”. Hay nói cách khác là “thiên địa vũ trụ vạn vật nhất thể” hay “nhân tâm thiên lý hồn nhiên nhất thể” có nghĩa là nhân tâm đối với thiên lý hòa hợp thành một cơ thể. “Mà Nhân Tính cùng với Đạo thể hay là Toàn thể Viên Dung, mà bao lâu chưa nhận thực ra được mối tương quan với cái Toàn thể đó, thì con người cảm thấy mình như không có nhà, sự vật lẻ tẻ ly biệt tạp đa như vô nghĩa; còn khi móc nối vào cái Toàn thể Viên Dung được thì lúc đó sẽ cảm thấy mình với vạn vật như cùng một cơ thể, đập cùng một nhịp tim.” (1)

Cho nên có biết đúng cội nguồn từ ngữ mới hiểu đúng được nghĩa nguyên thủy hầu mới có thể ý thức được quan niệm ‘Nhất Thể’, thì mới có được cái nhìn nhất quán để tránh mọi định nghĩa Nhân Tính sai lầm lệch lạc. Như đã có người định nghĩa ‘trí thức’ với Nhân Tính khi viết : “Đưa ra mệnh đề: “Người trí thức này có nhân tính“ hoặc “Người trí thức kia không có nhân tính“ quả là bất bình thường. Bởi, đã gọi là người trí thức thì chúng ta hiển nhiên đặt họ lên một giá trị là họ phải là những người tốt, tức là có nhân tính. Vì thế, ở mệnh đề đầu, đính vào những chữ “có nhân tính” là thừa, còn ở mệnh đề thứ hai thì bị “ngược óc”, vì đã là người trí thức thì lẽ tất nhiên phải có nhân tính, không thể không có nhân tính, nên, và cùng lắm, chúng ta chỉ gọi họ là những người có trí tuệ là vừa đủ.” (trích từ bài “Ai là trí thức hãy ngồi xuống” được phổ biến trên trang mạng ‘Đàn Chim Việt’ ngày 4/2/2012)

Vì chỉ với cái nhìn nhất quán mới có thể thấy được cái ‘độc nhất vô nhị’ của tất cả vấn đề đều tuân theo quy luật tất yếu của Càn Khôn. Đó là cái Chân lý hay Thiên lý còn gọi là Lý Thái Cực. Mà Chân lý là (một) ‘Nhất Thể’ u linh siêu hình, siêu tượng, vô thanh, vô xú, vô thủy, vô chung, “vô hồ xứ giả” tức là ở khắp nơi nên không thể định nghĩa bằng ngôn tự với lý trí giới hạn của con người. Nhưng vào cuối thập niên 70 của thế kỷ 20 vừa qua có một định nghĩa về Chơn lý mà người viết nhận thấy rất độc đáo vì thật là Minh Triết. Phải nói là độc nhất vô nhị mới đúng vì từ xưa đến nay chưa từng thấy nên xin được trích dẫn lại sau đây :

“Chơn lý là cái khối tròn vô biên, đời đời xoay quanh nó, luôn luôn tự nhìn nó, tự sống với nó, tự học hỏi nó, tự lo tìm thấy biết nó đời đời, để đời đời không bao giờ nó tự đánh mất nó.” (2)

Nếu đem phân tích và so sánh cái chiều sâu của câu định nghĩa này với tư tưởng của tổ tiên Việt tộc qua những câu như: “Thiên lý tại Nhân tâm” hay “Trí tri tại cách vật” hay “Nhân tại kỳ trung hỹ” (LN. XIX.6), thì 5 chữ ‘tự’ trong câu Chơn lý có thể ghép với chữ ‘tại’ thành ‘tự tại’ để giải thích nguyên nghĩa của nó. Vì ‘tự tại’ theo quan niệm ‘Nhất Thể’ có nghĩa là vật "bản lai diện mục", tức là không bị che phủ bởi các thứ tướng, tượng hay sắc thái hoặc ý hệ nào. Cho nên ‘tự tại’ được coi như là một vật linh thiêng ‘tự do lai xuất’ nối liền với Tính và Mệnh, tức là có đủ yếu tố biến hóa từ vật đến Nhân, từ Nhân đến Thần. Vì vậy nếu đã có người cho rằng chính Ngọc Hoàng Thượng Đế đã đích thân nhập thể xuống trần gian để giảng giải Chơn lý cho con người, thì theo người viết nghĩ cũng không hề quá đáng. Vả lại để có thể cảm nhận được điều đó hay không, thì còn tùy theo duyên số với trình độ tiến hóa và khả năng hiểu biết bằng cái tâm của từng người. Nên nếu mình chưa hay không nhận thức được thì không hẳn điều đó đã sai, nhưng cần phải xét lại mình, đã có hiểu đúng nguyên nghĩa những từ căn bản của tiếng Việt như Thiên, Địa, Nhân, Tính và Tâm thì mới mong có được cái nhìn nhất quán. Vì vậy, để tránh những suy diễn sai lạc như “đã là người trí thức thì lẽ tất nhiên phải có nhân tính”, nên người viết mạo muội nhắc lại, trong khuôn khổ bài này cho mọi người nguyên nghĩa của hai chữ Nhân Tính. Vậy Nhân là gì và Tính là gì ?

Nhân nguyên thủy không có nghĩa là người như loài người, giống người kiểu ông đi qua bà đi lại ; hay như định nghĩa của Aristote (384-322 TCN) : “Người là con vật biết suy lý” (l'homme est l'animal raisonable). Quan niệm duy lý này sau gần 25 thế kỷ đã dẫn đưa nhân loại đến sa đọa và bế tắc, nên là một sai lầm từ lâu đời như các triết gia cận đại nổi tiếng ở Tây phương đã nhận xét :

Schopenhauer (1788-1860) viết : “Quan niệm người như con vật suy lý là một sai lầm phổ quát đã có lâu đời, cần phải được gảy bỏ đi như một sự giả tạo lớn lao căn để”. (Animal rationnel. Cette vieille et universelle erreur de principe, cet énorme proton pseudos doit être écarté avant-tout. (W.Durant, Vies et Doctrines p.345))” (3)

Heidegger (1889-1976) đã bình luận như sau:

“Nền móng câu định nghĩa đó là thú vật (zoologique), chính trong khung cảnh của câu định nghĩa trên mà quan niệm về con người của Tây Âu cũng như tất cả những gì là tâm lý, luân lý, tri thức luận, nhân bản đã được kiến tạo. Đã từ lâu chúng ta bị xiêu bạt trong mớ lộn xộn của những ý tưởng và khái niệm mượn từ trong các môn đó. Cứ sự nọ đặt nền trên một câu định nghĩa sa đọa. Đấy là một cái ụ chặn đường tiến. Còn cái ụ thứ hai chính là sự cấm đoán không cho bàn về con người. Hai ụ đó làm tê liệt lòng ham muốn học hỏi về con người. Tình trạng này kéo theo một sự xáo trộn và hỗn loạn trong các tiêu chuẩn cũng như thái độ của chúng ta, và hầu như không còn ai biết được phải căn cứ trên cái gì trong những khi cần đến những quyết định quan trọng, đời có sự thấu triệt và trung thực đi đôi với sự hiểu biết sứ mệnh”. (Cette définition de l’homme est au fond zoologique. C’est dans le cadre de cette définition qu’a été bâtie la conception occidentale de l’homme. Tout ce qui est psychologie, éthique, théorie de connaissance, anthropologie; depuis longtemps nous sommes ballotés dans un pèle-mèle confus d’idées et de conceptions qui sont empruntées à ces disciplines. Du fait que la définition de l’homme sur laquelle tout repose représente déjà une décadence. Cet état entraine perturbation et confusion dans nos critères et presque personne ne sait plus, ni sur quel point, ni selon quelle alternative les décisions qui comptent doivent être prises quand justement il faudrait qu’à la grandeur de la vonlonté historiale se joignent la pénétration et l’authenticité du savoir historial. (p.155-156)) (4)

Vả lại Việt Nho có câu :“ cùng thần tri hóa ; cùng lý chi mụ ” dịch nghĩa là “hễ đi cùng với ‘thần’ thì mới biết biến hóa, còn hễ đi cùng với lý lẽ hay lý sự thì chỉ có bế tắc”.

Trái lại Nhân theo quan niệm của Viễn Đông chính là “Giao Chỉ” nghĩa là sự tương Giao hòa hợp của Chỉ trời và đất. Nói cách khác con người là sự hội tụ của Đức (linh lực) trời và đất, như Việt Nho có câu : “nhân giả kỳ thiên địa chi đức” hay ”thiên địa giao hỗ vi nhân”. Cho nên :

“Thái độ sống của mọi người được quyết định do trình độ ý thức cao thấy được sự giao hội với toàn thể vũ trụ. Toàn thể đó chia ra được ba đợt là Thiên, Địa, Nhân.

Thiên chỉ thị bình diện vũ trụ có tính cách phổ biến, vượt không gian, nên được quan niệm như cái gì trống rỗng, thái hư nhưng lại chứa vô cùng những khả thể chưa hề xuất hiện chưa hề mặc lốt hình nên được quan niệm là sẽ đến, vì thế Thiên đi với tương lai.

Địa là nói đến bình diện “vật chất”, nghĩa là những năng lượng dính liền với vật lý, với thiên nhiên, đã có hình tích, nên gọi là dĩ vãng.

Nhân là nói đến sự cảm thức được mọi giao thoa của thiên địa (hay dĩ vãng và tương lai) tức là cảm thấu triệt và hiện thực được bằng cái Đức, cái linh lực tức cái sống sung mãn. Khi đạt trình độ đó thì là đạt lối sống của con người toàn diện bao gồm cả dĩ vãng (hiện tượng) cả tương lai và những khả năng vô tận nhưng còn tiềm ẩn. Muốn được thế cần phải phát triển đồng đều và đầy đủ ý, tình, chí đi với Địa, Nhân, Thiên. Tuy nhiên con người thường chỉ sống hời hợt có mặt ngoài theo những hiện tượng, ít khi đi lên được hai đợt sau. Sự sống đó ta kêu là lý hay nói theo danh từ triết là ý niệm. Ý niệm là ảnh hình của các vật thể riêng rẽ cá biệt nên sống theo ý niệm gọi là sống tán tức thiếu mối liên hệ với toàn thể vũ trụ, vì mối liên hệ này chỉ khởi xuất từ khi Địa (ý niệm) giao thoa với Thiên (chí) qua Nhân (tình) nên cũng là nơi giao hội của trời cùng đất.

Vì thế sống với ý niệm là một lối sống hàng ngang thiếu mất chiều cao nên không nhìn ra được toàn diện của cứu cánh con người, để quán xuyến lại một mối. Duy niệm vì thế chỉ đẻ ra được lối sống nhớ tiếc thời xa xưa căn cứ trên ý niệm về một hoàng kim đã mất, về những mẫu mực mà mình cố gắng lặp lại, hoặc sống vọng về tương lai, luôn luôn chờ mong một cái gì xa xôi sẽ đến. Cả hai lối sống đều hờ hững với hiện tại, cả hai đều không hiện thực được nội dung của lễ ‘tế giao’ nghĩa sống trọn vẹn cái bây giờ, nên thiên địa bất giao mà chỉ còn là những ý niệm trừu tượng, lưu lại dĩ vãng hay phóng tới tương lai cũng không thoát tính chất cá biệt ly tán. Kể cả cái sống hiện tại nhưng bì phu hối hả vội vã, cũng không phải là cái sống thực tế ăn làm của thế nhân, cái đó chưa vượt được tầm lương tri, nên cũng chưa phải là thái độ sống lý tưởng.

Đạt lối sống lý tưởng khi ý, tình, chí thống nhất và lúc đó là đạt đợt Minh Triết. Khi còn ở đợt triết học thì một là duy ý (duy ý hoặc niệm) hay là duy tình lãng mạng, hoặc là duy chí cũng gọi là duy tâm hay huyền niệm. Bốn ông đều duy thì làm sao hòa, vì thế triết học không tác động nổi vào đời sống, đời sống trở thành con thuyền không lái, nên lương tri bất đắc dĩ phải ra nắm quyền chỉ huy. Khốn nỗi lương tri thì không đạt đợt tâm linh, nên phải nhờ tới tôn giáo nhưng tôn giáo nhiều người không chịu tin, đành đưa ra triết học hiện sinh vậy nhưng hiện sinh lại không sâu tới đợt ẩn sinh, nên chỉ có nhảy cà tửng, làm ba câu văn đẹp, viết dăm vở kịch hay thì được, chứ sâu xa hòa hợp mọi chiều kích con người thì làm sao đương nổi. Thấy thế phát đóa một số hô vất triết lý đi, chỉ duy luật, duy pháp, đứa nào không nghe thì thanh trừng. Đó là chủ trương của ‘Phát xít’ và ‘Mácxít’. Chưa biết sẽ làm được những gì nhưng mới xuất hiện quãng dăm chục năm thì cũng đã giết hại lối dăm chục triệu nhân mạng. Truy căn ra thì đó lại là hai ông duy mới thêm vào dòng tộc cựu duy. Và nhân loại vẫn ngơ ngác chưa tìm đâu ra nhạc trưởng. Chưa tìm ra vì chưa có ai thống nhất nổi ý, tình, chí. Muốn thống nhất thì :

Ý phải thành
Tình phải thâm
Chí phải thấu triệt.

Viết ra chữ Nho thì để hiểu chữ Chí là ‘sĩ’ trên ‘tâm’ dưới. Cái yếu tố giúp cho ý được thành, tình được thâm là cái Tâm vậy. Có Tâm kề vào sĩ thì mới có chí. Chí như thế được Mạnh Tử định nghĩa là nguyên suý điều khiển cái khí, mà khí là cái sung mãn của thể, nên chí là cùng cực trước cái khí, vậy phải trì chí mà không được bạo động cái khí (phù chi, khí chí suý dã. Khí thế chi sung dã. Phù: chí chí yên. Khí thứ yên). Nếu ta gọi Chí bằng thiên viên còn Khí bằng địa phương thì đã mấy nền triết lý giữ nổi câu “trì kỳ chí vô bạo kỳ khí “, và do đó triết lý đã không chu toàn nổi sứ mạng của mình.

Muốn chu toàn sứ mạng đó phải có cả tình, ý, chí trên một độ bình quân vượt bậc mà tiên Nho gọi là ‘quân thiên’ thành thử chiều kích nào cũng tiềm tàng đủ ở trong; muốn xét về phương diện nào cũng có đủ ý, tình, chí, tôn giáo, hiện sinh, lương tri, lãng mạn… chỉ không thể xếp hạng và dán nhãn hiệu duy nào cả cho Nho giáo cái đó ta gọi là Hòa thời người xưa kêu là Thời Trung.” (5)

Vì vậy cần phải được hiểu cho đúng nguyên nghĩa của những chữ căn bản như Tâm với Ý, Tình, Chí mà thường ngày ai ai cũng đều nói hay viết, nhưng thử hỏi có mấy ai hiểu đúng và có thể cắt nghĩa lại được ?! Do đó ở đây người viết xin mượn lại sự giải nghĩa rộng về chữ Tâm của Chu Hy để nhắc lại cho mọi người :

“Tâm giả nhất thân chi chủ tể : Tâm là chủ tể của toàn thân (toàn thể)”

“Ý giả tâm chi sở phát : Ý là cái sự phát ra của Tâm”

“Tình giả tâm chi sở động : Tình là cái sự động của Tâm”

“Chí giả tâm chi sở chi : Chí là cái chỗ đi đến của Tâm”

Do đó mà câu tục ngữ “Thiên Thời, Địa Lợi, Nhân Hòa” đã trở thành châm ngôn cho đời sống của Việt tộc từ xưa đến nay. Nhưng ngày nay đã không còn có mấy ai hiểu đúng với nguyên nghĩa của nó là muốn sống trọn vẹn cái Nhân Tính để thành Nhân thì phải sống với ‘Ý thành - Tâm chánh - Chí trung’. Sống như vậy mới gọi là sống hết ‘ý-tình-chí ’ tức là sống với cái Tâm, vì nếu nếu “lòng mình chẳng được ngay thẳng, bình thản, thì có nhìn cũng không thấy được, có lắng tai cũng không nghe được, có ăn cũng không biết được mùi vị” như câu trong sách Đại Học :”Tâm bất tại yên, thị nhi bất kiến, thính nhi bất văn, thực nhi bất tri kỳ vị.”


(còn tiếp)

[Son Ha]

Vì vậy người viết muốn nhấn mạnh ở đây ý nghĩa ‘Tâm linh’ với chiều kích vô biên như vũ trụ, nên Việt Nho mới nói là “vũ trụ chi Tâm”, tức là ý nghĩa biến hóa như ‘Thần’ do đó mới có ‘tính linh thiêng’. Vì chỉ tới đợt tâm linh ta mới có ý niệm biến hóa như “thần vô phương”, mới thực có ngoại nội hòa hợp, mới thực có “trí tri ” nghĩa là mới đạt đến cái Tri chân thực, mà Việt Nho nói là “trí tri tại cách vật”.

“Câu trên có nghĩa là khi ta đạt cái tri chân thực (nhà Phật kêu là Chân đế khác với tục đế của thế gian) thì sẽ thấu tới cái căn tính của vạn vật, để thấy được bản lai diện mục. Không còn ý niệm nào đứng trung gian nên không còn đứng trước mặt, ngáng đường (gegestand, objet) nên năng tri và sở tri nhập một (sujet et objet coincident) trở thành nhất thể theo nghĩa “Thái Nhất” tức cái nhất bên ngoài phạm vi hiện tượng, bao trùm hết mọi hiện tượng.

Nho giáo nói : “trí tri tại cách vật”. Chữ tại này có nghĩa hàm hồ u linh kiểu như câu “Thiên lý tại nhân tâm” (xem Nhân Bản trg.189) đem lại một nét đặc trưng ở chỗ tránh bàn xem sự vật có hay không mà chỉ cốt dùng nên gọi là “Dụng” còn thực tại tự nội là cái thường nhân không thể biết, nên tạm chỉ thị bằng danh từ “Thể”, hay là “Tiềm thể”. Hễ ai ngộ đạo hay là đạt cái Tri chân thực sẽ biết luôn là không thể nói ra được, vì nó là Đạo Thể Viên Dung tròn đầy sung mãn, không thể dùng ngôn ngữ hạn hẹp để nói ra. Có dùng một loại danh từ như Vô cực, Thái cực, Tiềm thể, Nhất thể, Tánh thể hoặc một hai hình ảnh biểu tượng như Thiên viên, Địa phương, Ngũ hành, Hà đồ, Thái nhất… thì đấy chỉ là phương tiện tuỳ nghi. Tuy nhiên đó cũng là việc bất đắc dĩ phải dùng biểu tượng làm phương tiện ở những chặng đầu tiên trên đường “học giả”, còn về sau càng đi lên càng bớt dần cho đến một câu bốn chữ “có tinh lọc tâm hồn sẽ có Duy Nhất”, để cuối cùng thì bước vào “vô ngôn”, không nói chi được nữa. Vì khi đạt miền “vô hồ xứ giả”, “vô bổn phiêu giả” thì còn nói chi được nữa, bởi có còn biên cương bờ cõi đâu mà gọi tên. Vì gọi tên là chỉ định là định nghĩa… tất cả đều hàm ngụ cõi bờ, phân biệt và những nét đặc thù rồi. Nhưng khi ngộ đạo thì sẽ thấy là không còn giới mốc nào giữa tâm với vật, giữa ngoại với nội. Do đó câu “trí tri tại cách vật” có thể diễn bằng vô cùng câu nói nhưng cũng không sao múc hết nội dung. Tuy nhiên có những lời giúp ta hiểu thêm phần nào câu trên, thí dụ những câu như "Nhơn giả thiên địa chi tâm dã", người là cái tâm của thiên địa, và “Thiên địa chi tâm nhân nhi dĩ hĩ ”, đạt được Tâm của trời đất là đạt được Nhân vậy. Đó cũng là ý câu “tri nhân tắc tri thiên tri địa”, biết người thì biết được thiên địa, và ngày nay được khoa học kiện chứng phần nào bằng câu "thời gian là mô của vũ trụ" (le temps et l'espace sont le tissu de l'univers). Người ta là cái đức (l'énergie) của trời đất. Do đó khi nhận thức ra cái "Minh Đức" ấy nơi mình thì cũng là nhận ra cái lý tối hậu của vạn vật, cũng như nhận ra chiều kích vũ trụ nơi con người, nghĩa là con người không chỉ là vật bé nhỏ như giác quan nhận thấy mà còn một chiều rất rộng, rộng bằng với vũ trụ đến nỗi nói được “Ngô tâm tiện thị vũ trụ, vũ trụ tiện thị ngô tâm ”. Những lời đó đều đồng nói lên chân lý “thiên địa vạn vật nhất thể ” đã ngầm chứa trong câu “trí tri tại cách vật”. (6)

Khi nhận ra được cái lý tối hậu của vạn vật với chiều kích vũ trụ đó nơi mình mới thực sự là người ‘trí thức’ đúng nghĩa, vì đã không chỉ tỉnh thức bởi ‘trí giác’ mà là bằng ‘ tâm linh ’ nên “biết trọn được vạn vật mọi sự gọi là Đạo thì có thể an bang tế thế mà không hề quá đáng”, như Kinh Dịch có câu : “tri chu hồ vạn vật nhi Đạo, tế thiên hạ cố bất quá” (H.T). Nói cách khác nguyên nghĩa của ‘trí thức’ chính là ‘giác ngộ’ hay còn nói là ‘đắc đạo’. Nên người ‘đắc đạo’ là người có ‘trí tri”, có ‘tâm linh’ vì sống với chiều kích vô biên của vũ trụ, nên chứa đựng được cả vạn vật, do đó mới gọi là ‘nhân linh’ như Việt Nho nói là “nhân linh ư vạn vật ” hay “vũ trụ chi tâm” tức “vũ trụ là tâm con người” hay nói cách khác cũng là “thiên lý tại nhân tâm”. Vì thế không thể nói ẩu, trí thức là người có học với một đống kiến thức được nhồi nhét vào đầu, thì tất nhiên là người có Nhân Tính !

Vì Nhân Tính cũng như tính chất của vạn vật đều không thể có vì lẽ tất nhiên được, mà ngược lại phải tuân theo quy luật tất yếu bất di bất dịch của càn khôn vũ trụ là : “nhất bản tán vạn thù ; vạn thù quy nhất bản” với 3 quy luật nhỏ : đó là luật biến động, luật loại tụ và luật giá sắc (còn gọi là gieo gặt hay nhân quả). Tức là cái Tính Bản Nhiên của mỗi người được trời phú cho ngay từ lúc sơ sinh nhưng cũng cần phải được vun trồng dưỡng nuôi như vạn vật, tức là cần phải được học hỏi tu luyện để mới nhận thức được hầu mới có thể ý thức. Vì vậy Mạnh Tử nói : “Tồn kỳ tâm dưỡng kỳ tính sở dĩ sự thiên dã” do đó người Việt mình mới hay nói là “tồn tâm dưỡng tính” có nghĩa là tu tâm thì cũng như thờ Trời vậy. Hay như Kinh Dịch có câu :

“Thành tính tồn tồn đạo nghĩa chi môn”. Thành được Tính của mình đó là cửa dẫn vào Đạo Nghĩa. Vậy thì ‘thành tính’ là gì? Hệ từ nói: “Nhất âm nhất dương chi vị đạo, kế chi giả thiện dã, thành chi giả tính dã” (H.T.5). Kế tiếp theo đạo âm dương là thiện. Thành được cái đạo đó, thực hiện được cái đạo đó (réaliser) là hợp hai mối âm dương, “hợp ngoại nội chi đạo dã” (T.D 25). Như vậy Thành Tính có nghĩa là đi theo đạo Trung Dung giữa âm và dương, giữa thiên và địa, như câu “Thiên vị hồ thượng, Địa vị hồ hạ, Nhân vị hồ trung”, địa vị người ở giữa thiên địa, hễ lên hoặc xuống là thiên lệch, còn nếu chí Trung thì cũng là chí Thành. Vì thế mà nếu cần định nghĩa con người thì nên định nghĩa bằng chữ Nghĩa, tức cũng là chữ Nghi : thích nghi với trời (tâm) cùng đất (sinh) sao cho giữ được thế quân bình thì gọi là chí Thành. Nếu được như vậy thì có thể tham dự với trời cùng đất trong việc nuôi dưỡng vạn vật và giúp con người đi theo đà tiến hóa. Sách Trung Dung nói rằng : “Duy có bậc chí thành mới hiện thực hết cái tính riêng của mình, mà hiện thực được tính riêng của mình đến cùng cực cũng là hiện thực được tính bản nhiên của con người Đại ngã lúc đó có thể tham dự cùng trời đất : giúp vào đà tiến hóa của muôn vật.” (“Duy thiên hạ chí thành vi năng tận kỳ tính. Năng tận kỳ tính tắc năng tận nhơn chi tính. Năng tận nhơn chi tính tắc khả dĩ tán thiên địa chi hóa dục. Khả dĩ tán thiên địa chi hoá dục tắc khả dĩ dữ thiên địa tham.”)

Tính là gì mà quyền năng đến thế? Thưa Tính là dòng sống tâm linh đại đồng : trung tâm của mọi sự sống, mối đầu tiên của muôn loại, không có nó không vật nào sống được. Ta có thể gọi là nguồn sinh lực phổ biến (force vitale universelle) là con sông cả cuồn cuộn chảy ngầm dưới mọi vật mà hai bên bờ mọc lên muôn trùng chùm cây, tức là vạn vật khác biệt nhau, nhưng tất cả chỉ sống vì đâm rễ xuống dòng nước của con sông bao la đó. Chữ Tính kép bởi chữ ‘Tâm’ và ‘Sinh’. Thật là một hội ý sâu xa trong đó Tâm chỉ tinh thần, Sinh chỉ nguồn sống. Tức là một thực thể mà ngày nay khoa tâm lý những miền sâu đã phát giác ra. Jung viết mấy dòng sau:

“Sống và tâm (tức tinh thần) là hai khả năng hay là hai yếu tính mà con người nhận ra là mình được đặt vào giữa. Tâm đem lại cho sự sống một hướng đi và một khả năng triển nở rộng rãi hơn. Như vậy sự sống trở thành thiết yếu cho tâm trí, vì chân lý không có nghĩa chi hết khi sự sống không chịu đi theo. Sự sống chính là tiêu chuẩn cho chân lý của lý trí vậy”. (Vie et esprit sont deux puissances ou deux nécessités entre lesquelles l’homme se trouve placé. L’esprit donne à sa vie un sens et la possibilité d’un développement plus large. Mais la vie est indispensable à l’esprit, car sa vérité n’est rien si la vie lui est refusée. La vie est le critère de l’esprit .) (Moderne 94) (7).

Vì vậy :

“Sứ mệnh của chúng ta là phải cố gắng để nhận thức ra được để dễ cảm thông với dòng sông siêu linh kia, lúc đó ta sẽ thông với hồn sống siêu việt chung cho muôn loài mà không còn bị những cái tư riêng nhỏ hẹp ràng buộc, con người sẽ thấy thanh thoát, thăng hoa tự tại như vẫy vùng trong biển hạnh phúc, bấy giờ mới là khởi đầu con người chân nhân, đạt tới cái mà sách nói “tận kỳ tính dĩ chí ư mệnh”: có thực hiện tận cùng cái tính của mình, tức phát triển cùng cực mọi quan năng (ý, tình, chí) thì lúc ấy mới đạt Mệnh tức tiết điệu uyên nguyên của nhịp sống sáng tạo. Đó là đại để ý nghĩa chữ Tính.” (8)

Nhưng hiện nay có nhiều trí thức vì tự mình đánh mất đi cái Tính Bản Nhiên tức cái Nhân Tính của mình nên coi như vong bản mất gốc và vong thân vì không còn biết mình. Thành thử cắm đầu chạy theo cái học ngoại lai với ngành chuyên môn, chỉ biết có khoa học kỹ thuật, nên đâm ra nếu không biến thành hạng ‘giá áo túi cơm’, thì cũng biến thành những khí cụ, những quái vật một mắt ti hí, như triết gia Kim-Định đã viết :

“Kết quả: Đại học là nơi thâu thập tri thức, sinh viên trở thành những ‘đánh-đống-viên’: đống của ai lớn người ấy có văn hóa cao. Kết quả là sản ra những con người rách nát (écartelé, nói theo chuyên môn là ‘schizophrénie’ thác loạn tinh thần vì thiếu hướng) với một mớ tri thức nửa chừng không làm nên trò trống gì có thể gọi là triệt thượng triệt hạ. “Toàn diện” trở thành “ngoại diện” (d’une encyclopédie lamentablement superficielle) duy trì mãi trình độ “nhật báo” ở Đại học, và trở thành kém cả những người theo giải pháp chuyên môn. Giải pháp này ít ra cũng giúp nắm vững cái cần câu cơm. Có thực rồi vực dần dần đạo cũng phải lòi ra. Và như thế là giải pháp chuyên môn hiện lên như một cám dỗ đầy hứa hẹn.

Tuy nhiên chúng ta không thể theo giải pháp chuyên môn được, ít ra như hiện nay đang được thi hành vì càng ngày người ta càng ý thức sâu sắc về những ác quả của giải pháp đó, và đây là một hai lý do: trước nhất chuyên môn từ trong bản chất là chuyên biệt nên càng rút hẹp giới hạn bao nhiêu càng hữu hiệu bấy nhiêu: học chung về thuốc không thể hữu hiệu bằng chuyên về mắt, về răng, về tim v.v… Đấy là luật tất định, nếu muốn hữu hiệu thì phải tuân theo, không thể làm khác được. Nhưng đó chỉ là luật của nhiên giới đem áp dụng vào nhơn giới thì hậu quả là cơ giới hóa con người, biến nó thành những người máy (robot), những khí cụ. Con người khuôn theo nó trở thành những quái vật một mắt ti hí, hết nhìn được những vấn đề bao la toàn diện. Vì đã bị chi phối bởi luật chiếu giãi (loi de projection) theo đó, khi một người để hết tâm trí vào một giá trị nào, thì sẽ chỉ còn thấy có giá trị đó và sẽ nhìn mọi vật qua lăng kính duy nhất ấy. Freud nhìn tất cả qua tính dục. Rousseau thấy tất cả qua tình cảm, qua thiên nhiên. Platon thấy chỉ có ý niệm mới là giá trị. Hegel thì tôn vinh biện chứng làm chủ tể v.v…(9)

Do đó mà hạng trí thức ‘giá áo túi cơm’ này mới đi chủ trương “Thoát Á” như mới đây có bài viết “Hãy để Khổng Giáo lụi tàn” với lập luận ấu trĩ vì nông cạn, nhưng lại được phổ biến trên mạng Đàn Chim Việt ngày 16/2/2012 vừa qua. Vì tác giả đã “suy bụng ta ra bụng người” khi viết : “Có nhiều trí thức học giả Việt Nam cũng tỏ ra vẻ trầm tư khi thấy nét khác biệt giữa Nho Giáo của Việt Nam và Trung Quốc rồi cho rằng đó là một đặc điểm “Việt hoá” đâm ra tự hào về nét pha trộn này mà cho là Việt hóa Nho giáo, xưng là Việt Nho. Ở một góc cạnh cao hơn mà nhận xét, Khổng Giáo chính là một vỏ bọc màu mè chứ ruột gan bên trong ai rút kiểu nào cũng không hề hấn gì về mặt danh nghĩa và nội dung. Khổng Giáo chính là một xác chết bị rút ruột từ lâu đời, ai có chút quyền uy cậy thế đều cũng có thể hà hơi vào đấy là có thể tự tạo cho mình một trạng thái bá quyền văn hóa.” Điều này chứng tỏ sự suy diễn nông cạn của tác giả đối với những tài liệu nghiên cứu của khoa khảo cổ gần đây, chẳng hạn như bài viết về “Kết quả mới nhất, thuyết phục nhất về cội nguồn phát tích của Việt tộc” và “Tìm lại cội nguồn văn hóa”, hoặc “ Trả lại những gì… của lịch sử cho lịch sử ”. Hay đối với dẫn chứng sau đây với lý do vì sao gọi là ‘Việt Nho’ :

“Bây giờ để tóm tắt ta hãy xác định phần nào khuôn mặt của các đợt sóng văn minh tràn lên rồi để lắng xuống những lớp phù sa ảnh hưởng. Người xưa đã muốn phân biệt bằng những chữ Tam Hoàng, Ngũ Đế, Tam Vương, Ngũ Bá v.v… thì đó chỉ là cách nói co dãn theo huyền sử, nếu hiểu theo lịch sử thì không trúng. Thí dụ: Tam Hoàng có thể là 5 khi kể cả Toại Nhơn, Hữu Sào, Nữ Oa, Ngũ Đế có thể là thất đế khi kể cả Hoàng Đế, Chuyên Húc, Đế Chí… Tam Vương cũng không hẳn là tam mà có thể bao gồm Nghiêu Thuấn vào giai đoạn này mới đúng và lúc ấy gọi là thời vương đạo gồm Nghiêu Thuấn là thời lập đức, nhà Hạ nhà Thương là thói lập công, còn nhà Châu là thời lập ngôn ở tại việc giàn hòa hai chiều văn hóa Hoàng trời (tam hoàng) với Đế đất (ngũ đế) làm thành Vương đạo là thời quân bình nhất; rồi sau đó Vương đạo suy dần ở những đời sau mà khởi đầu là ngũ bá. Ngũ bá cũng không hẳn là ngũ vì sau Tề, Tấn, Tống, Tần, Sở còn có Ngô rồi Việt. Vậy những đợt Tam Hoàng, Ngũ Đế, Tam đại… chỉ nên hiểu là những đợt văn hóa mà ta có thể xác định hơn kém bằng thời gian và khu vực như sau.

Giai đoạn trước hết là Viêm tộc xuất hiện đầu tiên trên toàn lãnh thổ Trung Hoa lập ra một nền văn minh mà ta có thể gọi là Hoàng Đạo, với thể chế thị tộc (Mẹ làm chủ nên gọi là Thị), rồi bộ lạc và một đôi nơi đã khởi sự bước vào thể chế quốc gia. Thí dụ họ Hồng Bàng lập ra nước Xích Quỷ, Văn Lang.

Giai đoạn thứ hai Hoa tộc từ Tây Bắc vào chiếm 6 tỉnh mạn Bắc thuộc Hoàng Hà rồi nương theo thế liên bang của Viêm tộc mới manh nha để hoàn thành dưới hình thức chư hầu và phong kiến tức một thứ liên bang nhưng kém phần dân chủ và công thể của Viêm tộc chính tông. Bởi đó về triết lý thì giai đoạn này kêu được là Vương đạo, một thứ triết lý mà chất Viêm Việt nổi hơn chất Hoa tộc, và tôi gọi là Việt Nho.

Giai đoạn ba mở rộng ảnh hưởng Hoa tộc xuống mạn nam thuộc vùng Dương Tử giang lập thành nước Kinh Sở. Thời này về triết không có gì đặc sắc mà chỉ là tiếp nối Vương đạo. Nhưng vì đất của Viêm tộc bị rút hẹp thì ảnh hưởng trong triết cũng suy yếu theo.

Giai đoạn thứ ba có thêm đợt hai là Hoa tộc chiếm thêm ba tỉnh cửa sông Dương Tử thuộc hai nước Ngô Việt và cuối cùng chiếm luôn cả Lưỡng Việt (Quảng Đông Quảng Tây), cả Bắc Việt từ đấy trở thành mảnh đất trú chân cuối cùng của Viêm tộc đại diện cho toàn thể gia đình Viêm Việt. Theo đà ấy triết bước vào giai đoạn Đế Đạo cũng gọi được là Bá Đạo hay Hán Nho và truyền lại cho tới nay.

Riêng về nước Việt Nam xét như là mảnh đất nương thân cuối cùng của tinh thần Viêm tộc đã trải qua một quá trình tranh đấu để cuối cùng dành lại được nền độc lập trên một dải đất nhỏ hầu duy trì những đại diện chính thức cho Viêm tộc cũng như cho Bách Việt, nói khác là đại diện nền văn hóa nông nghiệp khi mới manh nha cũng như cho giai đoạn Kinh điển tựu thành tức giai đoạn nòng cốt của nền văn hóa Việt Hoa.”(10) (xin xem thêm “Nho Giáo là của Việt Nam”)

Tiếc thay cho hạng trí thức này có đầy thiện chí nhưng lại thiển cận vì dốt mà không chịu học hỏi, đâm ra là xuyên tạc khi viết ra hay nói lên. Nên nếu không điểm mặt hạng trí thức vô ý thức trách nhiệm này, để đừng nói là kẻ phá hoại thì cũng phải nói đúng là “dốt hay nói chữ ”. Vì khi viết ra : “Thật vậy, các thuyết Trung Dung, Luận Ngữ; Đại Học Chi Đạo… Bất Diệc Lạc Hồ này nọ, nghe cứ là thâm trầm, sâu lắng, hút hồn, quyến rũ lòng ai.. Các giới nhân văn danh sĩ tri thức nếu bình tĩnh đọc lại một lúc rồi cũng sẽ nhận ra rằng các học đạo này chỉ hay ho hấp dẫn được mấy trang đầu do đặc tính ngữ văn Hán ngữ mà thôi. Lật sâu vào trong thì có nhiều lý luận rất nực cười, dở hơi mang tính cổ tục hũ hóa tâm hồn chứ chẳng thấy lý luận nào tới bến bờ như triết Tây Phương. Điều này là thật đấy.”, thì lại càng chứng tỏ sự dốt nát của tác giả vì không hề biết ‘đặc tính ngữ văn Hán ngữ ’ chính là tiếng Việt cổ, còn gọi là tiếng Nôm đã có trước Hán ngữ tự lâu đời. (xem “Nguồn gốc chữ Nôm”). Vì vậy lý luận suông của tác giả mới thật đúng là nực cười và dở hơi, nên quả đúng là ấu trĩ ! Tệ hại thay !


Để kết luận, ta cần phải biết quan niệm “thiên địa vũ trụ vạn vật Nhất thể” để mới hiểu Nhân Tính hay Tính Bản Nhiên, không phải là ‘chủ nghĩa cá nhân’ kiểu tự do quá trớn do xã hội tiêu thụ vật chất tạo ra như ở các xứ giàu có, để rồi tự cảm thấy mình lạc lõng cô đơn với đời sống vô nghĩa. Nhưng ngược lại là mối tương quan chặt chẽ với cái Toàn Thể Viên Dung cần được cảm nhận bằng thể nghiệm để cảm thấy mình với vạn vật như cùng một cơ thể.

“Tóm lại ngày xưa người ta hiểu lầm rằng có thế giới khách quan bên ngoài, tự tại, riêng biệt, còn con người được đặt vào đấy một cách thụ động mà không chú ý đến phần tham dự chủ quan của nó. Đó là điểm thiếu sót rất trầm trọng vì nó đưa con người đến hố vong bổn. Điểm đó hiện đang được khoa Hiện tượng nhắc nhở. Nhờ thế mà triết Tây đi sát lại gần triết lý Đông phương hơn bằng sự phát giá thêm ra một trời khác, đất khác, một vũ trụ khác có thể gọi là khoảng sống (l’espace vital). Với triết học cố định, với thiên nhiên của duy niệm người ta mới biết có khoảng vật lý (l’espace physique) với tính chất liên tục, quay hướng nào cũng đồng tính như nhau y hệt, có thể đếm đo một cách hoàn toàn khách quan. Nhà triết học duy niệm chỉ biết có khoảng không hình học đó, nhầy nhụa và im lìm, con người không tham dự chi vào trong việc kiến tạo ra “bầu trời đó cả”. Đến nay thì hiện tượng luận khám phá ra một khoảng không khác: “khoảng không sống động”, mà đặc tính của nó là quy định mọi cử động của chúng ta cũng như nhận thức của chúng ta cũng lại ban cho nó một cơ cấu, một hình thức. Cái thế giới này còn tiến xa hơn câu nói của Berkeley: “Thế giới chính là cái nhìn của tôi”, vì tuy đã đóng góp nhưng còn hạn cục trong cái nhìn. Đến nay triết học khám phá ra cả những cơ năng khác trong con người cũng đều dự phần vào việc làm ra thế giới gọi là thế giới bao quanh (Umwelt) tức là một mảnh, một “miếng” (portion) của khu vực mà chủ tri tiếp xúc một cách trực tiếp vừa bằng những bộ phận giác cảm vừa bằng những bộ phận chuyển dịch, tất cả làm ra một thế giới tạo tác. Vì thế có nhiều vật phản chiếu khác nhau tuỳ theo cái khung, cái lược đồ của nó, ta cần phải biết mới hiểu được vật đó. Tóm lại một thế giới sống động bao hàm các quan điểm của người nhìn, kể cả những lầm lạc của thị giác (illusion d’optique) hiện nay đang được các nhà hiện tượng luận và nhiều khoa khác khai thác, thí dụ những khoa môi sinh. Không dè ông Bàn Cổ đã từ lâu khai thác theo lối đó, nhưng vì không nói nên không ai để ý. Nhưng khi nghiên cứu tỉ mỉ mới nhận ra là ông đã đạt chặng thứ ba của tâm thức con người, gọi là nhân thời, thời của nhân chủ, của con người tạo tác.

Nhìn tổng quát quá trình tiến hóa của loài người, chúng ta có thể chia ra đại khái (grosso modo) ba giai đoạn là thiên thời tùng phục thần thoại, địa thời nhịp theo phạm trù sự vật, sau cùng là nhân thời con người trở lại nội tâm mình để tuân theo tính mệnh “tương dĩ thuận tính mệnh chi lý”. Tính mệnh hiểu theo nghĩa nội là Nhân tính khi con người không còn sống thụ động theo hai đợt trên mà đi vào lối tự tác hành.” (11)

Đó mới thật là ý nghĩa của Nhân Tính lúc nguyên sơ, mà nếu khi lớn lên ta không chịu nghiên cứu để học hỏi, thì không thể nào có nhận thức được để có thể ý thức đúng theo cái Chân lý là “Thiên lý tại Nhân Tâm” như đã trình bày và dẫn giải trong bài này. Vì vậy người viết mạn phép kêu gọi tất cả những ai mang danh ‘trí thức’ hãy “tu thân vi bổn” để mới có cái Nhân Tính nơi mình (chứ không thể có vì lẽ tất nhiên) và để mới thực sự là trí thức. Vì muốn phục quốc và kiến quốc hay để an bang tế thế, thì từ vua tới thứ dân ai nấy đều phải lấy việc tu sửa mình làm bổn gốc, như sách Đại Học đã ghi: “Tự thiên tử dĩ chí ư thứ nhơn, nhứt thị giai dĩ tu thân vi bổn.” Vì :

“Cái gốc là chính con người, phải lấy thành Nhân làm nền móng trong việc an bang tế thế lâu dài. Vì thế mà “quân tử lập kỳ đại”. Người quân tử trước hết đặt vững nền móng cho cái đại cái gốc. Mà lập kỳ đại chính là tu thân. Tu thân mới là bổn gốc, ngoài ra kinh tế, chính trị, ngoại giao… tuy không ai dám chối là cần, nhưng cần hơn cả là gốc. Chính gốc mới là phần “thành Nhân”. Nếu chỉ luyện nên những thứ chuyên môn mà không có luyện cho thấy cái toàn thể nơi con người, thì đừng nói thiếu tâm hồn, mà thiếu ngay cả đến lương tâm nghề nghiệp. Jung có lần nào đó viết rằng chính những chương trình lớn lao về kinh tế, chính trị… đã làm các dân tộc sa lầy (Les grands programmes politiques, économiques… précisément ce qui a toujours enlisé les peuples), là vì những chương trình đó chỉ là những sự xếp đặt do đầu óc trục lợi tính toán, và chỉ biết tìm thế quân bình giữa các nhóm thế lực lấy ích lợi làm trọng tâm, mà không được đặt vào tương quan với Toàn thể là Nhân tính con người.

Đành rằng phải có chuyên môn nhưng đồng thời phải dạy cho biết cái Toàn thể tức là Đạo làm người. Có thế mới là "tiên quy nhi hậu vi chi". Nếu không trước hết hồi hướng về thâm tâm để mình tìm lại mình rồi mới thực hiện (vi chi) thì dầu chuyên môn có giỏi rồi cũng chỉ đến “vinh thân phì gia”, chứ không mong gì giúp ích xã hội.

Điều nhận xét trên áp dụng cho toàn thế giới. Con người hiện nay đã “thành công” rất lớn, nhưng “thành Nhân” rất nhỏ. Con người chưa được sửa soạn đủ để hưởng cái thành công của mình. Thay vì lấy thành công tô thắm cuộc đời thì lại dùng để tiêu diệt lẫn nhau. Vì chưa tìm ra cái Toàn thể làm gốc để quy tụ các động tác tư riêng nên mọi chương trình trở thành vá víu.”(12)


Cuối cùng, vì “quốc gia hưng vong, sĩ phu hữu trách”, cho nên trước tình trạng “sơn hà nguy biến” hiện nay, người viết không kêu gọi “Ai là trí thức hãy ngồi xuống” hay đứng lên, nhưng trái lại mời gọi mọi người “Hãy là trí thức thực sự ”. Vì chỉ có trí thức thực sự mới biết sống trọn vẹn cái Nhân Tính nơi mình, tức là mới biết sống Đạo làm Người hay còn nói là ‘Thành Nhân’. Và nếu bạn thành Nhân tức là bạn đã biết mình và biết luôn cả trời đất. Hay nói như Khổng Tử : “tri nhân tắc triết ” tức biết mình là thấu triệt thượng triệt hạ với 3 chiều ‘thiên-địa-nhân’ nên gọi là ‘Tri chu’ nghĩa là biết trọn. Khi đó thì tự nhiên là bạn biết cách ‘thế thiên Hành Đạo’ để an bang tế thế mà không hề quá đáng, nên dĩ nhiên là bạn sẽ Thành. ‘Thành Nhân’ trước tiên và ‘thành công’ sau đó trong việc cứu nước và xây dựng lại đất nước mà có lẽ bạn là trí thức cũng muốn thế.

Viết xong ngày 17 tháng 2 năm 2012.
(tức 26 tháng Giêng năm Nhâm Thìn)
Nguyễn Sơn Hà.

*Tài liệu tham khảo, ghi chú :
- (1) (5) (6) Trích tác phẩm “Vũ Trụ Nhân Linh” của triết gia Kim-Định.
- (2) Trích tác phẩm “Chơn Lý” của Kim Thân Cha.
- (3) (4) (7) (8) (11) Trích tác phẩm “Nhân Chủ” của triết gia Kim-Định.
- (9) Trích tác phẩm “Triết lý Giáo dục” của triết gia Kim-Định
- (10) Trích tác phẩm “Việt Lý Tố Nguyên” của triết gia Kim-Định.
- (12) Trích tác phẩm “Tâm Tư” của triết gia Kim-Định.
- Tứ Thư
- Kinh Dịch