Chí nam nhi
Lê Văn Phúc
Tượng đồng Nguyễn Công Trứ
Thoạt nghe tựa đề này, bạn đọc đă biết ngay là nói đến ai rồi!
Thời học tṛ, khi lên tới ban trung học, ai cũng được học về một số tác giả và tác phẩm nổi tiếng, trong đó có danh nho Nguyễn Công Trứ!
Các nam sinh, học đến tác giả này đều coi đây là thần tượng của đời ḿnh, mơ uớc sau này sẽ nối gót người xưa.
Trong lịch sử văn học Việt Nam, hiếm ai có văn nghiệp, vơ công hiển hách đến như thế!
Đây cũng là một tấm gương cao cả, rực rỡ về một người thân lập thân, tài kiêm văn vơ, chí hùng bất khuất, lời nói đi đôi với việc làm, và có một tâm hồn rất ư là nghệ sĩ, đầy t́nh người, t́nh yêu và t́nh tự tin để sống một cuộc đời dẫu có khi thăng lúc trầm, khi bần hàn lúc hiển hách mà lúc nào cũng giữ được tinh thần lạc quan, phô diễn ư chí nam nhi và quyết tâm phục vụ đất nước.
***
Ông sinh ngày đầu năm Mậu Thân (1778), người làng Uy Viễn, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh, thuộc ḍng dơi Đức Ngạn Hầu Nguyễn Công Tấn.
Con đường khoa cử của ông lận đận, măi đến năm 42 tuổi (1818) mới đậu giải nguyên kỳ thi Hương trường Nghệ rồi ra làm quan.
Suốt 30 năm xuất chính, chức vụ cao nhất là Thượng Thư, Tổng Đốc và được triều đ́nh phong là Uy Viễn Tướng Quân.
Nhưng v́ ông học rộng, tài cao, chí lớn nên cũng không tránh khỏi những nỗi thăng trầm v́ ganh ghét, dèm pha. Hai lần bị cách chức, một lần bị cách tuột xuống làm lính.
Về vơ nghiệp th́ ông rất là hiển hách, đánh đông dẹp bắc, dẹp Phan bá Vành (1827), dẹp Nông văn Vân (1833), dẹp giặc Khách (1835), trận nào cũng tỏ ra có tài thao lược.
Năm 80 tuổi, khi nghe tin quân Pháp đánh phá Đà Nẵng (1858), ông c̣n hăm hở xin vua cho cầm quân đi đánh giặc..
Được dân chúng nhớ đến nhiều nhất v́ ông là một nhà kinh tế có công khai hoang khẩn ấp ở hai huyện Tiền Hải (thuộc tỉnh Ninh b́nh) và Kim Sơn (thuộc tỉnh Thái B́nh) khi làm chức Doanh Điền Sứ thời vua Minh Mạng.
Ông chiêu mộ dân nghèo, đắp đê lấn biển vào những năm cuối thập niên 1820, đề xuất việc lập nhà học, xă thương ở nông thôn nhằm nâng cao dân trí và lưu thông hàng hóa. Những công tŕnh của ông được dân chúng nhớ ơn. Hiện nay c̣n nhiều từ đường thờ cúng ông ở hai huyện trên cũng như ở quê hương của ông. Nhiều đ́nh chùa đă thờ cúng ông và tôn làm Thành Hoàng Làng.
***
Nhưng được nhớ đến nhiều nhất, phải nói đến sự nghiệp văn chương của Nguyễn Công Trứ.
Ông đă để lại cho đời nhiều thơ văn nói về phận sự làm trai, nợ tang bồng, kẻ sĩ, thú tiêu dao, t́nh đời đen bạc, triết lư nhân sinh…
Ông mê hát ả đào, viết nhiều bài ca trù rất đa t́nh. Ông cũng là một nghệ sĩ rong chơi thoải mái, không câu nệ.
Trong lịch sử văn học nước nhà, tưởng ít ai có được sự nghiệp hiển hách mà lại đa tài, đa t́nh, đa đoan, đa sự… đến như ông!
Khi c̣n trẻ đi thi, ông đă tự nhủ lả phải đỗ đạt làm quan mới thi thố được tài năng, như trong bài “Đi thi tự vịnh”:
Đi không há lẽ trở về không?
Cái nợ cầm thư phải trả xong
Rắp mượn điền viên vui tuế nguyệt
Dở đem thân thế hẹn tang bồng
Đă mang tiếng ở trong trời đất
Phải có danh ǵ với núi sông
Trong cuộc trần ai, ai đă biết
Rồi ra mới rơ mặt anh hùng.
Sống trong cảnh nghèo nhưng ông giữ cuộc sống thanh cao, phẩm cách trong sạch. Ông có khí tiết, vượt mọi trở ngại để thành đạt.
Có khi ông phải làm thầy địa lư, thầy lang bốc thuốc, thơ phú cho qua ngày, ẩn nhẫn chờ thời…
Để bầy tỏ chí hướng của ḿnh, ông có bài "Chí
nam nhi", bảo rằng một người con trai thông minh, phải làm nên kẻ khác thường trong thiên hạ, phải thi thố nơi trường văn, xông pha nơi chiến trận, làm nên đấng
anh hùng đâu đấy tỏ th́ mới đáng mặt nam nhi hào kiệt:
Thông minh nhất nam tử
Yếu vi thiên hạ kỳ
Trót sinh ra th́ phải chi chi
Chẳng lẽ tiêu lưng ba vạn sáu
Đố kỵ sá chi con Tạo
Nợ tang bồng quyết trả cho xong
Đă xông pha bút trận, th́ gắng gỏi kiếm cung
Làm cho rơ tu mi nam tử
Trong vũ trụ đă đành phận sự
Phải có danh ǵ với núi sông
Đi không, chẳng lẽ về không.
Vẫn nói về phận sự nam nhi, ông c̣n muốn trải rộng tâm t́nh để nói lên chí hướng của ḿnh là phải vẫy vùng Nam, Bắc, Đông, Tây. Lúc nguy nan th́ ra tay buồm lái, làm nên sự nghiệp phi thường. Rồi khi công thành danh toại th́ thảnh thơi thơ túi rượu bầu, trang trắng vỗ tay reo, như bài « Chí làm trai » :
Ṿng trời đất dọc ngang, ngang dọc
Nợ tang bồng vay trả, trả vay
Chí làm trai Nam, Bắc, Đông, Tây
Cho phỉ chí vẫy vùng trong bốn bể
Nhân sinh tự cổ thùy vô tử
Lưu thủ đan tâm chiếu hăn thanh
Đă chắc rằng ai nhục, ai vinh
Mấy kẻ biết anh hùng khi vị ngộ
Cũng có lúc mưa dồn sóng vỗ
Quyết ra tay buồm lái với cuồng phong
Chí những toan sẻ núi lấp sông
Làm nên tiếng anh hùng đâu đấy tỏ
Đường mây rộng thênh thênh cử bộ
Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo
Thảnh thơi thơ túi rượu bầu.
Chí hướng của ông đă bầy tỏ rơ ràng như vậy và ông quyết tâm theo đuổi lư tưởng của ḿnh.
Khi nói về thế nào là một
kẻ sĩ trong thiên hạ, ông đă có dịp luận bàn chi tiết, ư hướng qua những vần thơ rơ nét, đanh thép, như gói ghém cả cuộc đời ḿnh trong bài « Kẻ sĩ » :
Tước hữu ngũ, sĩ cư kỳ liệt
Dân hữu tứ, sĩ vi chi tiên
Có giang sơn th́ sĩ đă có tên
Từ Chu, Hán vốn sĩ này là quư
Miền hương đảng đă khen rằng hiếu nghị
Đạo lập thân giữ lấy cương thường
Khí hạo nhiên chí đại, chí cương
So chính khí đă đầy trong trời đất
Lúc vị ngộ hối tàng nơi bồng tất (1)
Hiêu hiên nhiên điếu Vị, canh Sằn (2)
Xe bồ luân dầu chưa gặp Thang, Văn
Phù thế giáo một vài câu thanh nghị
Cầm chính đạo để tịch tà cự bí
Hồi cuồng lan nhi chướng bách xuyên
Rồng mây khi gặp hội ưa duyên
Đem quách cả sở tồn làm sở dụng
Trong lăng miếu ra tài lương đống
Ngoài biên thùy rạch mũi can tương
Làm sao cho bách thế lưu phương
Trước là sĩ, sau là khanh tướng
Kinh luân khởi tâm thượng, binh giáp tàng hung trung
Vũ trụ chi gian giai phận sự, nam nhi đáo thử thị hào hùng
Nhà nước yên mà sĩ được thung dung
Bấy giờ sĩ mới t́m ông Hoàng Thạch
Năm ba chú tiểu đồng lếch thếch
Tiêu dao nơi hàn cốc thanh sơn
Nào thơ, nào rượu, nào địch, nào đờn
Đồ thích chí chất đầy trong một túi
Mặc ai hỏi, mặc ai không hỏi tới
Gẫm việc đời mà ngẫm kẻ trọc thanh
Này này sĩ mới hoàn danh
Ghi chú :
(1) : «bồng tất» là hai thứ cỏ, ư nói nơi thôn quê.
(2) : «điếu Vị, canh Sằn» là câu ở sông Vị, cày ở đất Sằn, theo gương người xưa.
Ngoài phận sự làm trai, Nguyễn Công Trứ c̣n là một nghệ sĩ tài hoa rất mực. Thú vui nào cũng là thú ăn chơi, thơ túi rượu bầu. Ông ca tụng thú nhàn nên có dịp là hưởng cái thú thanh cao ấy , như trong bài « Cầm kỳ thi tửu » :
Cầm, kỳ, thi, tửu
Đường ăn chơi mỗi vẻ mỗi hay
Đàn năm cung, réo rắt tính t́nh đây
Cờ đôi nước, rập ŕnh xe ngựa đó
Thơ một túi, phẩm đề câu nguyệt lộ
Rượu ba chung tiêu sái cuộc yên hà
Thú xuất trấn, tiên vẫn là ta
Sách Hoàng Thạch, Xích Tùng, ờ cũng dáng
Cầm tứ tiêu nhiên, kỳ tứ sảng
Thi hoài lạc hĩ, tửu hoài năng (1)
Một chữ nhàn giá lại đáng muôn chung
Người ở thế, dẫu trăm năm là mấy
Sách có chữ, « nhân sinh thích chí »
Đem ngàn vàng chác lấy chuyện cười
Chơi cho lịch mới là chơi
Chơi cho đài các, cho người biết tay
Tài t́nh dễ mấy xưa nay.
Ghi chú
(1) : Tiếng đàn trong trẻo, nước cờ sáng sủa, ḷng thơ vui vẻ, chén rượu nồng nàn.
Nói về tính nghệ sĩ của Nguyễn Công Trứ, sách cũng chép rằng :
Thuở chưa làm nên danh phận, ông cũng theo đoàn hát đi hát dạo rong chơi. Có lần giữa cánh đồng, ông đă « nhập nhằng » được với một cô đào trong đoàn hát. Chuyện ấy cũng coi như chuyện bướm với hoa , như trăng với gió, như ta với ḿnh…
Rồi công danh đến tay, ông ra làm quan, rất là danh giá.
Một bữa, có đoàn hát dạo vào phủ tŕnh diễn. Cô đào hát năm xưa thấy bây giờ quan lớn như thần, nhớ lại ngày cũ từng có lần ân ái với chàng, mới hát một câu rằng :
Giang sơn một gánh giữa đồng
Thuyền quyên ứ hự, anh hùng nhớ chăng ?
Quan lớn thấy người yêu anh hỡi, nhớ lời ăn tiếng nói, nhớ những phút mặn mà kề môi áp má với người t́nh xưa th́ nhận ra ngay, lấy làm cảm động lắm. Mới hỏi han rất ân cần, rồi lại chu cấp cho người xưa chút tiền bạc để làm hành trang lúc tạ từ, lưu luyến chia tay…
Ông không quên thuở xa xưa văn nghệ văn gừng, vẫn nhớ mối duyên t́nh ngày nọ, không sợ ai chê cười, không chối từ dĩ văng mà coi đó là một kỷ niệm đẹp, khó quên trong cuộc đời ḿnh.
Cả đến khi về ǵà, ngoài 70 tuổi ông mới cưới một nàng hầu c̣n trẻ măng mới ngoài hai mươi tuổi.
Nên trong bài « Giả cưới nàng hầu » có đoạn người con gái vừa cưới hỏi tuổi người yêu th́ chàng đánh trống lảng, đáp ỡm ờ rằng :
Năm mươi năm trước, tớ mới có hai mươi ba tuổi thôi à !
…Tân nhân dục vấn lang niên kỷ
Ngũ thập niên tiền, nhị thập tam
T́nh đă chung, lứa cũng phải vam
Suốt kim cổ lấy làm phận sự
Trong trần thế duyên duyên, nợ nợ
Duyên cũng đành mà nợ cũng đành
Xưa nay mấy kẻ đa t́nh
Lăo Trần là một với ḿnh là hai
Càng già, càng dẻo, càng dai…
Trong thơ của ông, ít ai để ư đến bài diễn tả nỗi niềm riêng của kẻ ôm mối nhớ nhung thầm kín. Không biết « người xưa lưu luyến ra sao nhỉ ? », chứ như Nguyễn Công Trứ th́ ông rất thành thực, nghĩ sao nói vậy, diễn tả mối « Tương tư » như trong bài này :
Tương tư không biết cái làm sao
Muốn vẽ mà chơi, vẽ được nào ?
Lúc đứng, lúc ngồi, khi nói chuyện
Lúc say, lúc tỉnh, lúc chiêm bao
Trăng soi trước mặt ngờ chân bước
Gió thổi bên tai ngỡ miệng chào
Một nước một non, người một ngả
Tương tư không biết cái làm sao ?
Hai câu giữa bài nói lên được ư t́nh của kẻ tương tư :
Trăng soi trước mặt ngờ chân bước
Gió thổi bên tai ngỡ miệng chào
Khi vào đời, ông mang văn chương, vơ nghiệp giúp dân giúp nước nhưng v́ tài cao chức trọng nên cũng không tránh khỏi ganh ghét, sàm tấu đến nỗi có lần từ cấp tướng bị giáng xuống hàng binh nh́, đang ở chốn cao sang bỗng nhận được sự vụ lệnh ra tiền đồn thành kẻ ở miền xa. Ông cũng không thù hận chi ai mà coi đó là nhân t́nh thế thái.
Nên khi cáo quan, ông coi như « Thoát ṿng danh lợi » để trở về vui thú điền viên, bạn cùng cây cỏ, chén rượu cuộc cờ, phong nguyệt riêng ta :
Chen chúc lợi danh đà chán ngắt
Cúc, tùng, phong, nguyệt mới vui sao
Đám phồn hoa trót bước chân vào
Sực nghĩ lại giật ḿnh bao siết kể
Quá giả văng nhi bất thuyết
Cái h́nh hài làm thiệt cái thân chi
Cuộc đời thử gẫm mà suy
Bạn tùng cúc xưa kia là cố cựu
Hẹn với lợi danh ba chén rượu
Vui cùng phong nguyệt một bầu thơ
Chuyện cổ kim so sánh tựa bàn cờ
Riêng vui thú giang sơn phong nguyệt
Mặc xa mă thị thành không dám biết
Thú yên hà trời đất để riêng ta
Nào ai, ai biết chăng là ?
Sau bao năm làm quan, cầm quân đánh giặc, lo cả đến việc chăm sóc dân sinh, ông coi như đă làm tṛn phận sự người trai để trở về với đời sống thiên nhiên, vui cùng thơ văn, núi cao sông rộng trong cảnh nhàn lúc tuổi già . Sau đây là bài « Chữ nhàn » :
Thị tai môn tiền náo
Nguyệt lai môn hạ nhàn
So lao tâm lao lực cũng một dàn
Người trần thế muốn nhàn sao được?
Nên phải giữ lấy nhàn làm trước
Dẫu trời cho có tiếc cũng xin nài
Cuộc nhân sinh bẩy tám chin mười mươi
Mười lăm trẻ, năm mươi già không kể.
Thoát sinh ra th́ đà khóc chóe
Trần có vui sao chẳng cười kh́?
Khi hỉ lạc, khi ái ố, lúc sầu bi
Chứa chi lắm một bầu nhân dục.
Tri túc, tiện túc, đăi túc hà thời túc
Tri nhàn, tiện nhàn, đăi nhàn hà thời nhàn
Cầm kỳ thi tửu với giang sơn
Dễ mấy kẻ xuất trần xuất thế.
Ngă kim nhật tại tọa chi địa
Cổ chi nhân tằng tiên ngă tọa chi
Ngàn muôn năm âu cũng thế ni
Ai hay hát mà ai hay nghe hát?
Sông Xích Bích buông thuyền năm Nhâm Tuất
Để ông Tô riêng một thú thanh cao
Chữ nhàn là chữ làm sao?
Nhớ lại trong cuộc đời ông, giai đoạn khốn cùng nhất có lẽ là thời kỳ trai trẻ, công chưa thành, danh chưa toại mà nhà lại nghèo nên ông đă có một bài phú – có lẽ là bài dài nhất trong thơ Nguyễn Công Trứ – diễn tả cái cảnh nghèo hèn cùng cực của một nho sĩ ôm chí lớn những toan lấp biển dời non mà phải đành chịu cảnh tang thương như bài "Hàn nho phong vị phú". Xin trích đoạn:
Chém cha cái khó, chém cha cái khó
Khôn khéo mấy ai, xấu xa một nó…
…Ḱa ai:
Bốn vách tường mo, ba gian nhà cỏ
Đầu kèo mọt đục vẽ sao, trước cửa nhện giăng màn gió
Phên trúc ngăn nửa bếp nửa buồng
Ống nứa đựng đầu kê đầu đỗ
Đầu giường tre, mối giũi quanh co
Góc tường đất, trùn lên lố nhố
Bóng nắng giọi trứng gà bên vách, thằng bé tri trô
Hạt mưa soi hang chuột trong nhà, con mèo ngấp ngó
Trong cũi, lợn nằm gặm máng, đói chẳng buồn kêu
Đầu giàn, chuột khóc khua niêu, buồn thôi lại bỏ
Ngày ba bữa vỗ bụng rau b́nh bịch, người quân tử ăn chẳng cần no
Đêm năm canh an giấc ngáy kho kho, đời thái b́nh cổng thường bỏ ngỏ
Ấm trà góp lá bàng lá vối, pha mùi chát chát chua chua
Miếng trầu têm vỏ mận vỏ dà, buồn miệng nhai nhai nhổ nhổ
Áo vải thô nặng trịch, lạnh làm mền, nực làm gối, bốn mùa thay đổi bấy nhiêu
Khăn lau giắt đỏ ḷm, giải làm chiếu, vận làm quần, một bộ ăn chơi quá thú
Đổ mồ hôi: vơng lác, quạt mo
Chống hơi đất: dép da, guốc gỗ
Miếng ăn sẵn, cà non mướp luộc, ngon khéo là ngon!
Đồ chơi nhiều quạt sậy điếu tre, của đâu những của!
Đồ chuyên trà, ấm đất sứt ṿi
Cuộc uống rượu, be sành chắp cổ….
…Gấp khúc lươn, nên ít kẻ yêu v́
Trương mắt ếch, biết vào đâu mượn mơ?
Đến lúc niên chung nguyệt quư, lấy chi tiêu đồng nợ đồng công
Gặp khi đường xẩy chân cùng, nên phải đến cửa này cửa nọ
Thân th́ to to nhỏ nhỏ, ta đă mỏi cẳng ngồi tŕ
Dần dà nọ nọ kia kia, nó những vuốt râu làm bộ
Thầy tớ sợ men t́m đến cửa, ngảnh mặt cúi đầu
Chị em e vất lấm vào lưng, ch́a môi nhọn mỏ
Láng giềng ít kẻ tới nhà
Thân thích chẳng ai nh́n họ…
Mấy ai trong cảnh hàn vi mà vẫn giữ được cái phong vị nho nhă, khốn cùng mà vẫn ung dung, mạt vận mà vẫn thanh thản chờ ngày rồng mây mờ hội. Ông lại c̣n có những nhận xét tỉ mỉ và thi vị hóa cái nghèo. Như thể đó là cái thú của kẻ chưa gặp thời vận. Ông kết luận:
… Khó ai bằng Măi thần, Mông Chính, cũng có khi ngựa cưỡi dù che
Giầu ai bằng Vương Khaỉ, Thạch Sùng, cũng có hội tường xiêu, ngói đổ.
Mới biết:
Khó bởi tại trời, giầu là có số…
Sau những thăng trầm trong cuộc đời đầy hiển vinh cũng như nhiều sóng gió, khi từ quan, ông thường cưỡi ḅ vàng, theo sau vài tiểu đồng bầu rượu túi thơ, rong chơi khắp miền thôn dă, núi sông, vui cùng cảnh đẹp, ngâm vịnh, nhàn hạ và nh́n đời bằng con mắt của một triết nhân.
Triết lư ấy gói ghém trong bài vịnh "Cây thông":
Ngồi buồn mà trách ông xanh
Khi vui muốn khóc, buồn tênh lại cười
Kiếp sau xin chớ làm người
Làm cây thông đứng giữa trời mà reo
Giữa trời vách đá cheo leo
Ai mà chịu rét th́ trèo với thông…
Nói tóm lại, Nguyễn Công Trứ đă trải qua những cảnh đời lắm nỗi gian truân, nhiều nét phong trần tang thương biến đổi, mà cũng chẳng biết ăn ở làm sao cho vừa được ḷng người.
Nên cuối đời, ông cầu mong nếu có kiếp sau th́ xin được làm thân cây thông đứng giữa trời mà reo cùng trời mây non nước, xa lánh bụi hồng trần…
Nh́n chung, cuộc đời của danh nho, danh tướng Nguyễn Công Trứ có nhiều nét ly kỳ mà cũng thực tuyệt vời…
Một người văn vơ song toàn, tri hành hợp nhất, khi chưa thành đạt vẫn nuôi chí kiên cường làm nên sự nghiệp; khi ra làm quan đă mang hết tâm lực, tài năng phụng sự quốc gia; hoàn cảnh nào cũng bền tâm vững chí làm nên đấng anh hùng đâu đấy tỏ.
Gương sáng ấy đă là ánh đuốc, là lư tưởng cho nhiều thế hệ soi chung.
Có ai theo được gót danh nhân Nguyễn Công Trứ th́ ngay con cháu ông cũng chưa ai theo kịp!
Nhưng nhiều tầng lớp người trẻ Việt Nam đă thấm nhuần được phần nào lư tưởng của người xưa để làm hành trang trong cuộc đời trước mặt…
Ông mất ngày mùng 7 tháng 12 năm 1858, thọ 80 tuổi.
Trong tang lễ, vua Tự Đức có khen ngợi văn tài vơ tướng của Nguyễn Công Trứ qua hai câu:
Tả hữu nghi văn nghi vơ
Tử sinh danh tướng danh thần.
Nguyễn Công Trứ là một tấm gương sáng chói trong lịch sử danh nhân Việt Nam.
Lê Văn Phúc
Bookmarks