Nghe Chuyện Hà Nội

[Tran Truong]

● Nhân Văn Giai Phẩm

Xuân Diệu lên giọng: "Đã rõ rệt như ban ngày, tập Giai Phẩm Mùa Xuân 1956 phất lá cờ đầu tiên chống Đảng, chống chế độ, và Lê Đạt là nhà lý luận trong đó. Lê Đạt mở đầu Giai phẩm với cái tuyên ngôn: "Trích thơ gửi người yêu" (...) và bài thơ tuyên ngôn thứ hai "Mới" đăng trong Giai phẩm (...) Lê Đạt là một người chủ chốt của báo Nhân Văn, tham mưu cho cả tờ báo, tự tay sửa chữa nhiều bài đả kích chế độ ta rất cay độc (...) Cùng với Nguyễn Hữu Đang làm bộ óc của báo Nhân Văn, đứng làm "nhà lý luận" của bọn chống Chế độ (...)

Sau khi báo Nhân Văn bị cấm, Lê Đạt liên lạc cấu kết với Thụy An, Lê Đạt đóng vai trò quan trọng trong việc lũng đoạn Hội Nhà Văn, Lê Đạt tích cực dùng ngòi bút viết lối văn hai mặt; Lê Đạt luôn luôn giữ một cương vị đứng chủ trường phái; mãi đến trong lớp học văn nghệ lần thứ hai (tháng 3 và 4/1958) vẫn còn tìm cách quay quắt. Cho nên, xét Lê Đạt, ta phải nhìn thấy cho hết, rằng Lê Đạt chống đối ta, phá hoại ta từ trong bản chất giai cấp thù địch"[41].

Lê Đạt không chối cãi vai trò chủ chốt của mình trong bài tự kiểm thảo: "Tôi tham gia Nhân Văn với ý thức là người lãnh đạo lý luận của tờ báo vì tôi cho tôi vững vàng hơn Nguyễn Hữu Đang. Ban biên tập lúc đó gồm có 4 người: Nguyễn Hữu Đang, Trần Duy, Hoàng Cầm và tôi. Để tấn công quan điểm vô sản chuyên chính của Đảng, tôi vận động Thanh Châu viết bài Mậu Dịch, tôi góp ý, vẽ tranh một người đẽo chân cho vừa giày mậu dịch.
(...) Nhân Văn bị đóng cửa nhưng tư tưởng Nhân Văn, tư tưởng chống đối vẫn chưa hết. Sau một thời gian các báo ngớt đánh, tình hình trở lại bình thường, chúng tôi lại vẫn gặp nhau đả kích Đảng, cho là độc đoán"[42].

Trong thời kỳ NVGP, ngoài những bài xã luận chính trị ký tên Người Quan Sát cùng với Nguyễn Hữu Đang, Lê Đạt là nhà thơ sáng tác nhiều nhất và chống đối mạnh mẽ nhất. Ngoài những bài thơ in trên báo, còn có: Thế giới này là của chúng ta (phát hành tháng 12/1955). Bài thơ trên ghế đá (nxb Hội Nhà Văn, 1957). Cửa hàng Lê Đạt, (đang in, bị đình chỉ, Lê Đạt bị khai trừ khỏi đảng, tháng 7/1957). Đụng long mạch (in trên Tự Do Diễn Đàn, tháng12/56, báo bị cấm). Lê Đạt còn nói đến bút ký "Vào 21", viết về thời kỳ bị kỷ luật. Hiện nay không biết văn bản này thất lạc ở đâu.

Trong tinh thần Đỗ Phủ, thơ Lê Đạt phản ảnh xã hội thời ông sống. Nhưng thơ bị cấm, bị tịch thu, hoặc bị thất lạc. Nếu muốn tìm hiểu thực chất của xã hội Việt Nam dưới chế độ cộng sản cần phải tìm lại những tác phẩm này, không chỉ của Lê Đạt, mà của toàn thể các tác giả trong NVGP đã bị chôn vùi. Những tác phẩm viết trong tù của Thụy An, có lẽ ở Sài Gòn, gia đình các em, hoặc bạn bà là Trinh Tiên -tên thật là Trinh Nữ, chồng là Bửu Đảo- còn giữ.

Nhờ hai bài đánh Lê Đạt của Xuân Diệu và Xuân Hoàng mà chúng ta có thể biết được nội dung một số thơ Lê Đạt sáng tác trong thời kỳ NVGP, đã bị cấm. Tập Bài thơ trên ghế đá, theo Xuân Diệu "dưới sự lũng đoạn của Hoàng Cầm" nhà xuất bản Hội Nhà Văn đã in tập thơ này năm 1957, sau khi Nhân Văn bị đóng cửa. Vẫn theo Xuân Diệu, tác phẩm này "là cả một hệ thống có ý thức phá hoại tinh thần từ đầu chí cuối", "anh ta [Lê Đạt] vẫn cứ "đầu thai nhầm chế độ", bài "Đu" là "một sự khiêu khích". Bài "Gia đình", với những câu như: "Nhiều dự định sa lầy trong đống tã", "tình yêu bị những cái hàng ngày bóp cổ", "Lê Đạt đưa những xót xa đau đớn ra và cho nó thắng trận". Bài thơ trên ghế đá "đầy một điệu hưởng lạc, chết lịm trong tình yêu".

Vẫn theo Xuân Diệu, trong bản đánh máy đưa cho nhà xuất bản còn có bài "Trong hầm bí mật", nhưng không in, bài này rất tiêu biểu cho cái triết lý "máu, sướng và chết" của Lê Đạt. Xuân Diệu viết tiếp:

"Bài thơ trên ghế đá "còn có dã tâm đả kích Đảng. Cho Đảng là phao phí nhân tài (Con búp bê, Tình người), ví Đảng như một anh thợ cầu già chưa vợ, bắc rất nhiều cầu, xây dựng kinh tế được nhiều đấy, nhưng chưa bắc qua được một lòng người".

"Hàng triệu lòng người đã nhờ Đảng mà tái sinh, yêu Đảng sâu sắc, nhưng cố nhiên lòng của bọn Nhân văn-Giai Phẩm thì chỉ có bọn tư sản phản động mới bắc được cầu"[43].

Nhờ bài đả kích của Xuân Hoàng, chúng ta biết thêm nội dung bài Đụng long mạch, in trên Tự Do Diễn Đàn, tháng 12/56, báo bị cấm:

"Trong bài thơ "Đụng long mạch" (...) Lê Đạt dựng lên khung cảnh một địa phương đang bị hạn hán, có cán bộ về khuyên đào giếng nhưng vì sợ bị "đụng long mạch" nên các cụ nhất định không nghe. Sau có vợ chồng anh Ân đêm về bí mật bàn với nhau nên lén lút đem cuốc ra vườn đào giếng, đến sáng hôm sau bà con thức dậy thấy "mạch nước đùn lên nước phun loang loáng", và từ đấy cả làng noi gương vợ chồng anh đào giếng chống hạn khắp nơi.

(...) Lê Đạt hết lời khen ngợi vợ chồng Ân - những "anh hùng" trong câu chuyện qua cái nhìn của Lê Đạt đã "dám cả gan đánh bốc với những già nua cũ kỹ của cuộc đời". Lê Đạt đã kêu ầm lên một cách hậm hực rằng:

"Những con người ụ

Ềnh ra cản đường"


Và Lê Đạt hô hào:

"Cần biết bao nhiêu

Những cái đầu táo bạo

Dám nghĩ, dám làm

Không nô lệ chung quanh"


(...) Còn đây là cái nhìn của Lê Đạt về Đảng. Đó là:

..."lưng con rồng,

Ai đào giếng đụng vào long mạch

Thì phải tội mù hai con mắt

Cả nhà hộc máu chết tươi"


Và nhay đi nhay lại cái ý đó một cách dọa dẫm:

"Long mạch này mà đứt

Cả nhà không thoát một người"


hoặc:

"Long mạch hôm nay rung chuyển

Phen này rồi chết cả nhà"[44].


Đời chữ của Lê Đạt chia làm hai thời kỳ, dưới hai ngòi bút: Nhà thơ thời thế, theo truyền thống Đỗ Phủ, ghi lại bộ mặt của xã hội toàn trị trên đất nước ta. Nhà thơ cách tân, theo truyền thống Mallarmé, mở một kỷ nguyên mới cho đường chữ.

Lê Đạt, nhà thơ thời thế, xác định tính chất cơ bản của lịch sử:

Lịch sử muôn đời duyệt lại
Không ai lừa được cuộc đời.

Lê Đạt, nhà thơ cách tân, gửi lại hậu thế những lời trăn trối đau thương:

Vũ trụ ơi

tha cho tôi

Tất cả những gì

thơ tôi chưa làm được

Khi tắt thở

mắt tôi đừng ai vuốt

Còn gì buồn hơn

màn đóng lại mục đời.



[1] Trích tiểu sử viết tay, Đường Chữ, nxb Hội Nhà Văn, 2009.

[2] Theo Hoàng Cầm là Trường Luật, nhưng học ít lâu thì trường Luật bị giải tán.

[3] Hoàng Cầm, Nguyễn Đình Thi trong tôi - Nguyễn Đình Thi ngoài tôi, Hồi kí, Talawas.

[4] Vào thành.

[5] Năm 1954, Nguyễn Hữu Đang 41 tuổi, Hoàng Cầm 32, Văn Cao 31, Trần Dần 28, Lê Đạt 25 tuổi.

[6] Theo băng Hoàng Cầm nói chuyện với bạn bè.

[7] Theo băng Hoàng Cầm nói chuyện vói bạn bè.

[8] Lê Đạt, Những lời thú nhận bước đầu, Văn Nghệ số 12, tháng 5/58, trang 80.

[9] Theo băng ghi âm Hoàng Cầm nói chuyện vói bạn bè.

[10] nxb Hội Nhà Văn, 1994.

[11] Theo Hoàng Hưng, Đặng Đình Hưng (1924-1990) để lại 6 tập thơ, phần lớn chưa xuất bản. Chúng tôi chỉ thấy Bến lạ (1991) và Ô mai (1991) và đã giới thiệu hai tác phẩm khai phá này trong cuốn Cấu Trúc Thơ, Văn Nghệ, 1995.

[12] Tức Tố Hữu.

[13] Hoàng Cầm, Nguyễn Đình Thi trong tôi - Nguyễn Đình Thi ngoài tôi, Hồi kí, Talawas.

[14] Nghe Lê Đạt kể chuyện mình, Phạm Tường Vân phỏng vấn tháng 1/2003, BBC Việt Ngữ 6/5/2008.

[15] Cải Cách Ruộng Đất.

[16] Trần Dần ghi, Phạm Thị Hoài biên soạn, Văn Nghệ Cali, 2001, trang 87.

[17] Thực ra là ba tháng.

[18] Theo băng ghi âm Hoàng Cầm nói chuyện với bạn bè.

[19] Nhạc sĩ Đặng Thái Sơn, con của hai người sinh năm 1957.

[20] Theo băng Hoàng Cầm nói chuyện với bạn bè.

[21] Những chuyện về Hoàng Cầm, Trần Dần, Tử Phác, Đặng Đình Hưng, bà Nhất, bà Yến, bà Thao trên đây, theo băng HC nói chuyện với bạn bè.

[22] Nghe Lê Đạt kể chuyện mình, Phạm Tường Vân, bài dã dẫn.

[23] Vợ tác giả là diễn viên kịch nói ở nhà tập thể đoàn Kịch phố Nguyễn Bỉnh Khiêm (Chú thích Lê Đạt).

[24] Thái Hà ấp: nơi tổ chức cuộc đấu tranh chống NVGP (chú thích Lê Đạt).

[25] Đào Phương Liên, Bố ơi, những câu chuyện của con..., Tuổi trẻ cuối tuần, 12/4/2009.

[26] Một phần trích in trong Văn học VN sau cách mạng tháng Tám, Văn Học, Hà Nội 1992.

[27] Sđd, trang 132.

[28] Nhà xuất bản Thanh Niên, 1990, nhân ngày kỷ niệm 100 năm sinh HCM.

[29] Lê Đạt trả lời phỏng vấn RFI.

[30] Theo băng Hoàng Cầm nói chuyện với bạn bè.

[31] Lê Đạt, Những lời thú nhận bước đầu, Văn Nghệ số 12, tháng 5/58, trang 80.

[32] Lê Đạt trả lời Phạm Tường Vân, bđd.

[33] Nxb Hội Nhà Văn, 2007.

[34] Thơ ngây, Tỉnh mẹ, Đường chữ, trang 298.

[35] Người ăn mày già, sđd, trang 319.

[36] Một cuộc đời, sđd, trang 309.

[37] Phác họa màu xám, sđd, trang 333.

[38] Tiêu thổ, sđd, trang 345.

[39] Quê hương du ca, sđd, trang 353.

[40] Mẹ, sđd, trang 363.

[41] Xuân Diệu, Những biến hoá của chủ nghĩa cá nhân tư sản trong thơ Lê Đạt, Văn Nghệ số 13 tháng 6/58, in lại trong tập Dao có mài mới sắc của Xuân Diệu, 1963, các trang 86, 87, 89 và 95.

[42] Lê Đạt, Những lời thú nhận bước đầu, Văn Nghệ số 12, tháng 5/58.

[43] Xuân Diệu, Những biến hoá của chủ nghĩa cá nhân trong thơ Lê Đạt, Văn Nghệ số 13, tháng 6/58.

[44] Xuân Hoàng, Thực chất tư tưởng chống đảng trong thơ Lê Đạt, Văn Nghệ số 11, tháng 4/1958, trang 71-72.


Tiếp theo chương 11

[Tran Truong]

Trần Dần

(1926-1997)



40 năm sau Nhân Văn, Trần Dần đã chỉ thấy những hòm bản thảo của mình: 2/3 bị tiêu tán, mục nát, 1/3 còn lại bị kết án chung thân trong trạng thái nằm. Vậy mà vẫn viết. Viết đều. Bởi ông cho rằng viết hay ghi là phương pháp duy nhất nói chuyện với mình khi không thể nói được với ai.

Từ 1958, "ghi trở nên một hình phạt", người thanh niên 32 tuổi ấy đã bị "đòn ngấm quá cuống tim rồi".

Tác phẩm chịu chung số phận với người: gần 30 tập thơ, 3 cuốn tiểu thuyết, và không biết bao nhiêu bản thảo đã bị mối mọt.

Trần Dần tên thật Trần Văn Dzần, sinh ngày 23/8/1926 tại Nam Định trong một gia đình giàu có. Mất ngày 7/1/1997 tại Hà Nội. Đậu Thành Chung ở Nam Định, lên Hà Nội học, đậu Tú Tài.
Tháng 11/1946, cùng với Đinh Hùng, Trần Mai Châu, Vũ Hoàng Địch[1] xuất bản tạp chí Dạ Đài. Trên Dạ Đài số 1 ra ngày 16/11/46, công bố bản "Tuyên ngôn tượng trưng" ký tên Trần Dần, Trần Mai Châu, Vũ Hoàng Địch. Nhưng Đinh Hùng mới thực là "chủ soái", bởi thơ của cả nhóm: Trần Dần, Trần Mai Châu, Vũ Hoàng Địch, Nguyễn Văn Tậu, đều chịu ảnh hưởng Đinh Hùng.
Bài Về nẻo thanh tuyền của Trần Dần là một ví dụ, những câu thơ mở đầu, đậm mầu sắc Mê hồn ca[2]:

Đời bỏ ta nằm dưới Thủy Cung

Mờ đi! ơi ánh nguyệt vô cùng

Hồn ta qua xứ ma làm loạn

Nên thác trong đường trận hỏa công [3]

Năm 1947, Trần Dần về Nam Định theo kháng chiến, ngành thông tin tuyên truyền, và được kết nạp vào đảng ngày 19/8/1948[4].
Năm 1951, sau khi dự lớp Chỉnh huấn "có kết quả", Trần Dần được giao việc huấn luyện đoàn Văn công quân đội. Nhưng vì "đả kích cán bộ sáng tác" nên bị kỷ luật và bị chuyển về Tuyên huấn, làm việc đến 1953[5].
Năm 1954 tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ, viết tiểu thuyết Người người lớp lớp[6]. Theo Hoàng Cầm, đây là một ký sự được viết dưới dạng tiểu thuyết, có nhân vật binh nhì tên là No, và nhân vật chính ủy chính là Trần Độ.

10/10/54 được cử viết thuyết minh cho phim Điện Biên Phủ, đi Trung Quốc thu thanh. Bị chính trị viên Hoàng Xuân Tuỳ kiểm soát gắt gao. Bỏ về.

10/12/54 trở về Hà Nội.

24/12/ 54 bắt đầu tổ chức thảo luận đòi thay đổi chính sách văn nghệ quân đội.

Tháng 2/55, Trần Dần viết bản Đề nghị Chính sách Văn nghệ.

Trong tháng 3 và 4/55, Trần Dần, Tử Phác tổ chức phê bình tiểu thuyết Vượt Côn Đảo của Phùng Quán và tập thơ Việt Bắc của Tố Hữu.

Tháng 4/55: Bản Đề nghị Chính sách Văn nghệ không được Tuyên huấn thông qua.

23/4/55: Trần Dần quyết định viết đơn xin ra khỏi quân đội, và dự định, đường cùng sẽ ra đảng, kết hôn với cô Bùi Thị Ngọc Khuê, bất chấp quân kỷ[7]. Tháng 4/55, Hoàng Cầm làm đơn xin ra khỏi quân đội.

16/5/1955: Trần Dần gửi đơn xin giải ngũ, ra Đảng. Hoàng Tích Linh cũng xin giải ngũ[8].

13/6/1955: Tất cả các tổ Đảng ở Cục Tuyên huấn phê phán lá thư xin ra Đảng và xin giải ngũ của Trần Dần là chống đối, phá hoại tổ chức Đảng[9].

13/6 đến 13/9 Trần Dần và Tử Phác bị cấm trại 3 tháng. Trần Dần ghi trong nhật ký "Ba tháng bị giữ lại kiểm thảo", "Nọc bệnh: anarchiste" "Khi xưa phản đối xã hội cũ bằng symbolisme", "Bây giờ phản đối những cái sai trong lãnh đạo văn nghệ bằng loạn ẩu". Trong thời gian bị cấm trại, sáng tác Nhất định thắng, đưa cho Lê Đạt giữ[10].

21/6/1955: Trong vòng một tuần, chi bộ khai trừ Trần Dần và Nguyễn Anh Chấn (Tử Phác). Riêng Tử Phác, bị đình chỉ công tác và sinh hoạt Đảng để kiểm điểm[11].

Từ 3/11/55 đến giữa tháng 2/56 Trần Dần, Tử Phác phải đi "tham quan Cải cách ruộng đất đợt 5" ở Yên Viên (Bắc Ninh). Ông ghi lại bi kịch Cải cách ruộng đất trong nhật ký, với những chi tiết, những con số, những màn đấu tố, những cảnh giết người.

Khi biên tập cuốn Trần Dần ghi, Phạm Thị Hoài cho biết, chị chỉ mới đưa được một phần, phần còn lại sẽ dành cho cuốn sách riêng về Cải cách ruộng đất. Nhưng cho tới nay, vẫn chưa thấy tác phẩm về Cải cách ruộng đất của Trần Dần ra đời.

Cùng trong thời gian này, Hoàng Cầm và Lê Đạt tổ chức Giai Phẩm Mùa Xuân, lên Yên Viên bàn với Trần Dần đưa bài thơ Nhất định thắng ra in, Trần Dần đồng ý[12].

Cuối tháng 1/56 Giai Phẩm Mùa Xuân ra đời, bị tịch thu ngay. Tháng 2/56 Lê Đạt bị Tố Hữu gọi tên tuyên huấn kiểm thảo 15 ngày. Tố Hữu tổ chức đại hội Tuyên Huấn phê phán Giai Phẩm Mùa Xuân; ra lệnh bắt Trần Dần. Trần Dần, Tử Phác bị bắt ở Yên Viên. Bị giam kín. Sợ bị thủ tiêu, Trần Dần lập kế dùng dao cạo cắt cổ, được đưa vào bệnh viện. Ngày 21/2/56, Trần Dần viết lá thư dài 15 trang, trần tình với tướng Nguyễn Chí Thanh[13].

Hội Văn Nghệ tổ chức phê bình Nhất định thắng.

Ngày 7/3/56 Bắt đầu chiến dịch đánh Trần Dần trên báo với bài của Hoài Thanh.

Ngày 5/5/56, Trần Dần được thả với điều kiện phải viết "một bản kế hoạch sửa chữa sai lầm sáu tháng cuối năm". Sau đó được chuyển sang Hội Văn Nghệ[14]. Từ tháng 8/56, tham gia NVGP và bị kỷ luật cùng điều kiện với Lê Đạt.


Còn tiếp ...

[Tran Truong]

● Tác phẩm:

1946: Bài thơ Về nẻo thanh tuyền và Bản tuyên ngôn Dạ đài.

Phạm Thị Hoài trong Trần Dần: cuộc đời, tác phẩm, thời đại[15] liệt kê những tác phẩm sau đây:

1954: Anh đã thấy, Tiếng trống tương lai (trường ca).

1955: Cách mạng tháng Tám, Nhất định thắng (bản Hoàng Văn Chí, in trong Trần Dần thơ, Nhã Nam, Đà Nẵng, 2007).

1957: Hãy đi mãi, Đi! Bài thơ Việt Bắc (trường ca), (Hội Nhà Văn, 1991).

1959: Sắc lệnh 59 (thơ), Con tàu xã hội (thơ), 17 tình ca (thơ).

1959-1960: Cổng tỉnh (thơ), (Hội Nhà Văn, 1994).

1961: Đêm núm sen (tiểu thuyết).

1963: Jờ Joạc (thơ) (Trần Dần thơ, 2007).

1964: Mùa sạch (Văn Học, 1997), Những ngã tư và những cột đèn (tiểu thuyết).

1965: Một ngày Cẩm Phả (tiểu thuyết).

1967: Con trắng (thơ văn xuôi) (Trần Dần thơ, 2007).

1968: 177 cảnh (hùng ca lụa).

1974: Động đất tâm thần (nhật ký thơ).

1978: Thơ không lời - Mây không lời (thơ - họa).

1979: Bộ ba: Thiên Thanh - 77 - Ngày ngày.

1980: Bộ ba: 36 - Thở dài - Tư Mã dâng sao.

1987: Thơ Mini (in trong Trần Dần thơ).

Nhưng bản kê khai trên đây chưa phải là tất cả, vì trong tuyển tập Trần Dần thơ do Vũ Văn Kha biên tập, cho biết: "phần lớn di cảo thơ Trần Dần vẫn tiếp tục số phận nằm".

Tuyển tập Trần Dần thơ (Nhã Nam, Đà Nẵng, 2007) tập hợp các trường ca truyền thống như Bài thơ Việt Bắc, Cổng Tỉnh, vá các tác phẩm rất mới như: Mùa sạch (thử nghiệm thơ độc âm), Con OEE (biến tấu âm) và Con I (thơ bè), cả ba đều khá cường điệu và nệ hình thức, hoặc lập dị như Jờ Joạcx. Ngược lại, hai tập Sổ bụi và thơ Mini, thực sự thành công, xác định sự độc đáo của của Trần Dần, khác với Đặng Đình Hưng và Lê Đạt. Vậy lần công bố này, tầm quan trọng và sự độc đáo nằm trong Sổ bụi, và thơ Mini.

Sổ bụi tập hợp lối ghi chép đặc biệt Trần Dần: đó là những bài thơ văn xuôi cô đọng, mới, đầy biến ảnh, thể hiện mỹ học khổ đau một cách toàn diện. Thơ Mini, là những bài triết luận thu gọn đến cạn kiệt. Một Trần Dần đi từ thực tại thi nhân để đến với tâm linh hiền triết.



● Từ kháng chiến đến Nhân Văn Giai Phẩm

Dạ Đài số 1 ra đời 16/11/46, số 2 vừa xong thì chiến tranh bùng nổ[16], Trần Dần đi theo kháng chiến. Đạo diễn Trần Vũ thuật lại: Ban đầu, Trần Dần làm công tác tuyên truyền cùng Vũ Khiêu và Vũ Hoàng Ðịch. 1948, khi thành lập khu 14 ở Tây Bắc, Trần Dần cùng Vũ Khiêu, Vũ Hoàng Ðịch lên Tây Bắc. Một thời gian sau, khu 14 bị giải thể. Trần Dần vào quân đội, nhận công tác địch vận của trung đoàn Sơn La từ 1948 đến 1950[17].
Hồ Phương kể lại: Trong nhóm văn nghệ Tây Bắc, có Trần Thứ (Trần Vũ), Trần Dần và Hoài Niệm ... làm tờ báo Sông Đà, trình bầy đẹp, chuyên về thơ văn. "Hồi ấy Trần Dần hay làm thơ leo thang, bài thơ thường được trình bày khá kiểu cách. Dòng thì in chữ nhỏ, dòng lại in chữ to, thiên về hạng theo mốt"[18].


Còn tiếp ...

[Tran Truong]

Vũ Tú Nam viết: "Trần Dần làm thơ bí hiểm, vẽ theo lối lập thể, bị quần chúng bộ đội phản đối". Và 1951, sau khi dự "một lớp Chỉnh huấn có kết quả", Trần Dần được điều về phụ trách đoàn Văn công quân đội[19]. Hoàng Cầm cũng xác định: "Tới trại hè năm 1951, các đoàn văn công nỗ lực tập luyện để phục vụ một chiến dịch lớn. Trần Dần phụ trách huấn luyện cho mấy trăm anh chị em: sáng tác đạo diễn và diễn viên"[20].

Nhưng Vũ Tú Nam bình luận: vì "có ít nhiều thành tích" trong việc luyện tập Văn công, Trần Dần "đâm ra chủ quan độc đoán, đả kích cán bộ sáng tác", "bị thi hành kỷ luật rồi điều về cục Tuyên huấn công tác, bất mãn ngấm ngầm"[21]. Vậy việc về Cục tuyên huấn, là một hình phạt.

Đầu 1954, Trần Dần đi chiến dịch Điện Biên Phủ cùng với Đỗ Nhuận. Họa sĩ Tô Ngọc Vân chết trong chiến dịch này. Người người lớp lớp được sáng tác ở Điện Biên Phủ, hoàn thành cuối tháng 9/54.

Tháng 10/54, Trần Dần được cử viết thuyết minh cho phim Chiến thắng Ðiện Biên Phủ, và đi Trung Quốc để thực hiện. Ngày 10/10/54 khởi hành. Ngày 14/10, đến Nam Ninh. 20/10, đến Bắc Kinh, hoàn thành tập thơ Tiếng trống tương lai. Ngày 10/12/54 trở lại Hà Nội.

Hoàng Cầm viết: "Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, Trần Dần thức thâu đêm suốt sáng để viết bản thảo lần thứ ba cuốn truyện về những người đã tạo ra chiến thắng lịch sử lớn lao đó. "Nhưng cái hướng chính của tôi không phải là tiểu thuyết. Hướng đi của tôi là thơ. Tôi sẽ tìm tòi trong thơ và cố gắng tạo ra một lối diễn tả riêng biệt -không phải lập dị- nhưng độc đáo. Trần Dần đã nói với tôi như vậy sau khi anh viết xong "Người người lớp lớp". Hồi đó, anh có đưa tôi xem tập thơ làm đã lâu: "Tiếng trống tương lai"[22].

Trong nhật ký, Trần Dần chỉ ghi sơ lược về chuyến đi này, nhưng ông đã kể cho Hoàng Cầm và Hoàng Cầm thuật lại trong bài Con người Trần Dần:

"Viết xong Người người lớp lớp, Trần Dần được phân công viết thuyết minh cho cuốn phim Chiến thắng Điện Biên Phủ và anh được cử sang Trung Quốc làm nhiệm vụ đó. Nhưng đi kèm bên cạnh anh là một cán bộ chính trị có quyền tối hậu quyết định. Anh cán bộ này, đáng lẽ phạm vi công tác là góp ý kiến vào nội dung bản thuyết minh và bảo đảm cho nó không phạm những sai lầm về đường lối chính sách của Đảng trong chiến dịch Điện Biên Phủ, thì đã lợi dụng uy quyền của mình đi quá xa vào phạm vi văn học, bắt Trần Dần phải viết như ý mình, từng câu từng chữ, lạm dụng danh từ chính trị khô khan rỗng tuếch để nhét cho kỳ được vào bản thuyết minh.

Đầu tiên, Trần Dần rất phục tùng người cán bộ chính trị khi dự thảo thuyết minh, và hoàn toàn theo sát những vấn đề chính trị sẽ đặt ra khi thuyết minh. Đến khi thấy anh cán ấy "lên gân" và thọc bàn tay cứng lạnh vào phạm vi viết văn thì Trần Dần bắt đầu có phản ứng. Nhưng anh vẫn bình tĩnh, đề nghị cấp trên xét lại vấn đề.
Đến khi "anh cán bộ vẫn là tối hậu quyết định cả từng câu chữ" thì Trần Dần thôi không làm công việc đó nữa, nhường cả phần "văn chương" cho đồng chí cán bộ.
Sau việc này sự mâu thuẫn giữa văn nghệ sĩ và cán bộ chính trị bắt đầu phát triển khá mạnh trong con người Trần Dần. Anh vẫn cố dẹp đi, nhiều lúc anh thẫn thờ ít cười ít nói nhưng vốn là con người chân thực – cái chân thực nhiều khi đến thô lỗ - lắm khi anh đã cục cằn, thốt ra những lời gay gắt thiếu lịch sự. (...)
Trong bài Con người Trần Dần, Hoàng Cầm đã phải giữ ý khi viết, nhưng trong băng ghi âm sau này, ông nói thẳng hơn:

"Ban Tuyên Huấn cử Trần Dần viết thuyết minh cho phim của Karmen về chiến thắng Điện Biên Phủ. Trần Dần được cử sang Trung Quốc. Theo lời Trần Dần kể, thì bản thảo thuyết minh đã viết xong ở nhà, ông Lê Quang Đạo đã duyệt rồi. Sang Bắc Kinh Trần Dần làm việc với ban kỹ thuật, về việc lắp ráp, thu thanh, lồng tiếng ... Nhưng ít lâu sau, thì Hoàng Xuân Tuỳ sang, Hoàng Xuân Tuỳ là chính ủy trung đoàn, làm việc ở Tuyên Huấn, được gửi sang với nhiệm vụ kiểm soát mọi việc.

Vừa xem bản thuyết minh của Trần Dần, anh ta phát biểu ngay: "Cái này anh viết hỏng, không hay mà lại hỏng". Gặp ai chứ gặp phải Trần Dần, tính khí ngang tàng, làm sao chịu được: "Thế nào là hỏng? Thế nào là không hay, anh chỉ cho tôi biết?" Hoàng Xuân Tùy là một tay chính trị viên giáo điều, làm sao tranh luận được với Trần Dần. Nhất là cái bản thảo đã được ông Lê Quang Đạo thông qua trước khi đi. Thế là Hoàng Xuân Tuỳ ra lệnh: "Anh phải viết lại". Trần Dần dằn từng tíếng một: "Tôi- không- viết- lại". Không ai chịu ai.

Cuối cùng Trần Dần quyết định: "Thôi , thế để anh làm nhá, anh tự viết, tự kiểm duyệt, tôi về nước".
- "Cái đó tuỳ anh".
Trần Dần xếp vali về nước, thuật lại chuyện với ông Lê Quang Đạo, thì tất nhiên ông ấy phải đứng về phía Hoàng Xuân Tuỳ, vì hắn là đảng viên cao cấp. Ông nói: "Thôi để anh Hoàng Xuân Tuỳ làm cũng được, anh về đây phụ trách tạp chí Văn (thực ra là tạp chí Sinh Hoạt Văn Nghệ)"[23].

Vậy sự chống đối của Trần Dần sau khi đi Trung Quốc về, không vì Hồ Phong, như trong các bản cáo trạng buộc tội ông, mà trực tiếp đến từ sự kiểm duyệt của Hoàng Xuân Tùy.

Cung cách giáo điều của cán bộ này đã khiến Trần Dần, khi bỏ Bắc Kinh, về bắt tay ngay vào việc tổ chức đấu tranh trong quân đội một cách quy mô và quyết liệt.
Chính sách áp chế tư tưởng và sự can thiệp vào đời sống tình cảm con người đã thúc đẩy Trần Dần, Tử Phác, Hoàng Cầm, Đỗ Nhuận, Trúc Lâm, Hoàng Tích Linh, và rất đông anh em công tác văn nghệ dự thảo ra bản "Đề nghị cải tổ chính sách văn nghệ" gửi lên cấp trên, đòi bãi bỏ vai trò của chính trị viên trong quân đội.


Còn tiếp ...

[Tigon]

( Xin phép anh Tran Truong để xen vô một video ca nhạc về Hà Nội mà Tigon mới tìm thấy )

HÀ NỘI TRĂM NHỚ NGHÌN THƯƠNG

[Tran Truong]

Trang nhà của chị mà , lịch sự quá hoá khách sáo đó chị . Những đóng góp , chính là những nét chấm phá cho Hà Nội thưở nào . Chị đang vun xới , tưới tắm , góp phần giữ gìn vẻ đẹp ngày càng mai một của Hà Nội ... xin chị cứ tự nhiên .

Riêng tặng chị clip này. Tuy rằng tôi không đồng ý với linh mục gọi cuộc chiến 20 năm đầy máu lửa , nước mắt .... là cuộc nội chiến . Nội chiến gì mà toàn dùng vũ khí thượng thặng nước ngoài ; phòng không , phi công , bộ binh , pháo binh .... cũng người nước ngoài !!! Bên ra mặt , bên dấu mặt !!!

[Tran Truong]

● Tranh đấu trong quân đội, đầu năm 1955

Từ Bắc Kinh trở về Hà Nội, Trần Dần ghi tình hình trong nhật ký ngày 20/12/54:

"Về Hà Nội được đúng 10 ngày (...) Cơ quan văn nghệ chưa có gì thay đổi.(...) Vẫn những chính sách gò bó, mệnh lệnh và máy móc "quân sự hoá văn nghệ". Đời tôi chìm chết trong chính sách này, cũng như những anh em khác. Khó lắm. Nhưng tôi nghe nhiều tiếng cất lên. Phản đối. Bàn cãi. Mỉa mai. Và cả chửi bới. Cái đó có nghiã là tiếng trống báo tử của những tư tưởng và chính sách áp chế văn nghệ bộ đội. Những ngày gần đây sao mà tôi buồn. Buốt óc lắm. Và bực tức. Cơ quan và chính sách. Hội văn nghệ đánh mất bản thảo Người người lớp lớp (phần 4 và 5). Món nợ chính phủ, những kỷ niệm ngày bé, chua chát và mãnh liệt, những uất ức của 9 năm chiến tranh. Thơ tôi người ta không chê nhưng cũng không sốt sắng in. Những dự định khó thực hiện vì chính sách gò bó: tích lũy cuộc sống mới thì phải được tự do, v.v... Tôi bị bao vây. Chặt quá. Ép quá (...) Tôi muốn những gì?

- Một chính sách văn nghệ mở rộng ra, cho nó đúng đắn.

- Một cuộc sống sáng tạo. Cái cũ thì trút ra. (...)

24/12: Đêm Noël (...) Bước quanh Bờ Hồ. Trời tôi tối. Còn vẳng tiếng hát micro nhà thờ buông trầm trầm. Hai thằng đi. Tôi và Lê Đạt. Buồn quá. Đây là những lúc người tôi hẫng lắm. Rỗng lắm. Tôi còn đầy dư vị những câu chuyện trao đổi đêm nay về chính sách văn nghệ.

Dư vị chua, đắng, nhạt thếch"[24].

Như vậy, những cuộc thảo luận đổi mới văn nghệ đã xẩy ra từ Noël 1955, trong không khí chán nản, "dư vị chua, đắng, nhạt thếch" như lời Trần Dần.

Không khí này được Từ Bích Hoàng mô tả trong bài buộc tội Trần Dần, như sau:

"Từ Trung Quốc về, Trần Dần còn mang theo một bài thơ dài "Tiếng trống tương lai" trong đó Trần Dần gọi cán bộ chính trị là "người bệnh", "người ròi" [giòi], "người ụ". Đó chỉ có thể là cách nhìn của bọn thù địch đối với cán bộ của Đảng. Đủ biết sự hằn học của Dần lúc bấy giờ đã nặng đến thế nào! Không ngạc nhiên khi thấy Dần mới bước về Phòng Văn nghệ Quân đội đã đả kích luôn lãnh đạo, rồi nhân một số thắc mắc của anh em về công tác, Dần lợi dụng phát động từng người và biến thành một cuộc đấu tranh đối lập với lãnh đạo, lấy "áp lực quần chúng" hòng buộc lãnh đạo phải chấp nhận những yêu sách thoát ly chính trị, thoát ly quân đội như ta đã biết. Chính Trần Dần đã thú nhận tính chất hoạt động này của họ.

Cục Tuyên Huấn bảo anh em nghiên cứu lại bản đề nghị, Dần không chịu, bỏ mặc và phá phách ngày một dữ hơn. Dần lôi kéo được một số phá phách theo mình. Trần Công quá khích ăn nói lung tung: "Sống trong vòng K.50 (ý nói trong doanh trại, bên ngoài có bộ đội gác) nghẹt thở quá!" Những luận điệu vô kỷ luật này rất phù hợp với chủ trương "phải phá mà ra" của Trần Dần và mở đường cho bọn Dần càng đi sâu vào cạm bẫy của tư sản"[25].

● Trần Dần, Người-phá, Anarchiste

Ngày 10/3/55 Trần Dần ghi trong nhật ký:

"Chính sách tính lại thử xem có những gì ? - Vài cái bàn. Vài cái đèn điện lạnh và vàng. Thêm một bàn hành chính. Tờ báo ra nhưng khổ và tên SHVN[26] cũ. Người ta sợ đổi khổ là tính chiến đấu của nó [cũng đổi đi]. Có vậy thôi. Tôi không nói ngoa. Người ta quan niệm chính sách là như vậy. Đấy , Cái thông minh của người lãnh đạo năm 1955 tới cái mức ấy. Vậy là quá đáng lắm rồi. Còn đòi hỏi cái gì? Văn nghệ được thế là "chiếu cố", là "châm chước" tột độ rồi. Đáng lẽ chúng mày không có bàn, có điện, có báo nữa. Đáng lẽ chúng mày không được thức khuya hơn 9 giờ. Không được ra ngoài trại. Đằng này còn cho đi lại một chút. Vậy là rộng rãi lắm rồi còn gì!

Nhưng tôi nghĩ, những ông Cương[27] ông Thanh[28] gì đó không đáng trách (...) Đáng trách là cả một cái HỆ THỐNG! Nó nặng như núi ... Nó ở trên có, ở dưới có. Ở ngang có. Đằng trước, đằng sau đều có nó. Hệ thống gì? Đó là hổ lốn: sợ hãi cúi đầu, làm thân con sên, con tầm gửi, -hò hét mệnh lệnh, làm ông sấm, ông sét. Đảng ở đâu? (...) Tôi nghĩ và tôi làm: Đảng ở tôi. Tôi phá HỆ THỐNG. Làm sao tới Hội Nghị Văn Thơ tôi phải làm được một số việc: vượt khỏi các ước lệ, điều lệ, thành kiến mà làm bằng được. (...) Độ này có hai chiến trường khá sôi sục:

1) Vượt Côn Đảo

2) Thơ Tố Hữu

Tôi thích những cuộc tranh luận này. Không phải vì bản thân những quyển sách và những tác giả ấy. Mà vì ý nghiã nó rộng ra nhiều mặt khác. Phát huy phê bình tự do (...) Tại sao bọn giả mạo được tin hơn người thực thà? Tại sao loài bò sát lại được dùng nhiều. Tại sao chúng nó có mặt ở thời đại này? Ở trong Đảng? Ở cách mạng?- Lạ lùng nhất là tại sao không vạch mặt chúng ra? Văn thơ tôi sẽ balayer bọn ấy. Quét! Quét! (...) Tất cả những cái gì, nguyên tắc gì trở ngại cho nguyên tắc lớn của tôi là tôi xoá hết! Mặc! Tôi chỉ còn một nguyên tắc mà thôi! Sống và viết để đánh bọn giả mạo, bọn ỳ ạch, bọn mốc xì, bọn người-bệnh, bọn người-dòi, bọn người-ụ. Anarchiste? Nếu vậy gọi là anarchiste thì tôi rất muốn là anarchiste (...) Tôi không có khả năng công chức, khả năng người-ụ. Khả năng tôi là khả năng người-phá."[29]

[Tran Truong]

Chủ đích của Trần Dần rất rõ: Làm Người-phá, phá toàn bộ HỆ THỐNG trói buộc văn nghệ sĩ. Trần Dần xác định mình là Anarchiste và ông đã dịch chữ Anarchiste rất tài tình thành Người-phá[30]. Văn nghệ sĩ thường hay có thái độ anarchiste. Trần Dần thực hiện tinh thần Người-phá, phá cái HỆ THỐNG, cái cơ chế toàn trị áp đặt lên Văn nghệ sĩ, qua ba "chiến trường": Đề nghị cải tổ Chính sách Văn nghệ Quân đội. Phê bình tập truyện Vượt Côn Đảo của Phùng Quán. Phê bình tập thơ Việt Bắc của Tố Hữu.

Ba "mặt trận" này diễn ra song song, từ tháng 2 đến tháng 5/55 trong quân đội, do Trần Dần và Tử Phác cầm đầu[31].

Từ Bích Hoàng viết: "Lúc đó, Tử Phác đang làm thư ký toà soạn tờ Sinh Hoạt Văn Nghệ, Tử Phác đã lợi dụng tờ báo của quân đội để Dần nổ ra hai cuộc phê bình Vượt Côn Đảo và tập thơ Việt Bắc, với một dụng ý rất xấu. Trần Dần "bốc" thơ Hoàng Cầm lên để đẩy Cầm cùng mình và Lê Đạt đả tập thơ Việt Bắc, thông qua tập thơ đó đả vào đồng chí Tố Hữu lãnh đạo văn nghệ, "hạ thần tượng" như bọn Dần đã nói. (...) Suốt thời gian này, Trần Dần, Tử Phác, Hoàng Cầm, Hoàng Tích Linh, Trúc Lâm và cả Lê Đạt, luôn luôn bỏ việc đến tụ họp rượu chè trai gái ở nhà tư sản, đầu độc cho nhau những luận điệu phản động (...)

Bọn họ bàn nhau "tập trung giải ngũ" để bắt bí lãnh đạo. Thấy không xong, lại bàn "phân tán giải ngũ". Bọn họ đã thực hiện chủ trương này. Trần Dần đi tiên phong làm một lúc hai lá đơn xin ra Đảng, quân đội, có tính chất tấn công vào Đảng, quân đội như ta đã biết. Chính những hoạt động chống đối của Trần Dần, Tử Phác và sự hùa theo càng ngày càng có ý thức của số người kể trên đã gây tình trạng rối loạn hoàn toàn, một thời gian, trong Phòng Văn Nghệ Quân Đội, cầm đầu hồi này là Trần Dần và Tử Phác".[32]



● Bản đề nghị cải tổ chính sách văn nghệ quân đội

Tháng 2/55: Trần Dần viết bản Đề nghị Chính sách Văn nghệ, với sự góp ý của Tử Phác, Đỗ Nhuận, Hoàng Cầm, Trúc Lâm, Hoàng Tích Linh, bài dài 12 trang đánh máy, được đưa ra thảo luận, điều đình, thêm bớt, trong các cuộc họp của Phòng Văn Nghệ Quân Đội từ tháng 2 đến tháng 4/55. Vũ Tú Nam, cháu tướng Nguyễn Chí Thanh, được ông Thanh giao toàn bộ hồ sơ Trần Dần (gồm bản Đề nghị, thư xin ra Đảng, thư xin giải ngũ, thư cầu cứu sau khi bị bắt lần thứ hai, phải lập mưu cứa cổ để thoát, vv...) để có đủ tài liệu viết hai bài:

- Bài Những ngày thử thách, nhật ký chép lại ngày 25/10/2006[33]. Nếu bài này chép đúng sự thật, thì Vũ Tú Nam và Từ Bích Hoàng lúc trước đã ở cùng nhóm với Trần Dần. Nhưng theo băng Hoàng Cầm, Vũ Tú Nam chống lại từ đầu. Vậy bài này có thể đã được sửa lại như nhiều "nhật ký" hoặc "hồi ký" xuất hiện gần đây.

- Bài Sự thực về con người Trần Dần, in trên Văn Nghệ Quân Đội, năm 1958[34] là tài liệu gốc, chưa bị sửa, tuy viết với mục đích "đánh", nhưng có nhiều thông tin đáng tin cậy về con người Trần Dần, về nội dung bản Đề nghị cải tổ. Sự trích dẫn dài rộng của Vũ Tú Nam có thể do thiện ý muốn để lại dấu vết bản Đề nghị cho mai sau. Vũ Tú Nam viết:

"Cuối năm 1954 sang đầu năm 1955, các đồng chí trong Phòng Văn Nghệ Quân Đội đều thắc mắc muốn cải tiến tổ chức, chính sách cho hợp với tình hình mới, muốn đề đạt lên cấp trên nghiên cứu, giải quyết. Trong một cuộc họp với đồng chí Nguyễn Chí Thanh, Trần Dần hùng hổ yêu sách mấy điểm, tự ý thêm thắt, không thật trung thành với những điều đã bàn với một số anh em trong Phòng:

1- Trả lãnh đạo văn nghệ cho văn nghệ sĩ.

2- Thành lập trong quân đội một chi hội văn nghệ trực thuộc Hội văn nghệ, không qua Cục Tuyên huấn và Tổng cục chính trị.

3- Bỏ mọi "chế độ quân sự hiện hành" trong văn nghệ quân đội...

Nghe xong, đồng chí Nguyễn Chí Thanh dặn dò anh em phải coi chừng, đó là quan điểm tư sản, phi Đảng, phi giai cấp, phi chính trị. Hồi đó, anh em chưa vỡ lẽ ra, còn ấm ức, cho là cấp trên không thông cảm. Trần Dần và một vài người khác thì lồng lộn, chửi bới, reo rắc hoài nghi, chán nản, muốn giải ngũ. Tháng 2/1955, trong Phòng Văn Nghệ Quân Đội có tình trạng lỏng lẻo, rã rời, buông thả đến cao độ. Có đồng chí phải thốt ra lời than thở "Anarchie totale!" (Vô chính phủ hoàn toàn)[35].

Trần Dần vẫn được tín nhiệm giao cho công tác phụ trách Ban Văn, chuẩn bị triệu tập hội nghị ngành Văn toàn quân vào tháng 4/1955. Bản báo cáo do chính Trần Dần viết (tháng 2/1955). Vì tư tưởng cán bộ trong Phòng Văn nghệ lúc đó lệch lạc nhiều, vì nội dung bản báo cáo có nhiều điều nguy hiểm, Cục tuyên huấn quyết định đình việc chuẩn bị cuộc họp ngành Văn lại, Trần Dần càng bất mãn, càng u uất hơn"[36].

[Tran Truong]

Về Nội dung bản Đề nghị cải tổ, xin trích lại những đoạn đã được Vũ Tú Nam trích, những chỗ in đậm là do chúng tôi nhấn mạnh:

1- Về trách nhiệm của người cầm bút, Trần Dần viết: "Biểu hiện cao nhất của trách nhiệm người viết là thái độ tôn trọng, trung thành với sự thực. Đó là tiêu chuẩn cao nhất đánh giá tác giả và tác phẩm... Tôn trọng, trung thành với sự thực vừa là trách nhiệm, - vừa là lập trường, - vừa là phương pháp làm việc của người viết".

2- Thế nào là sự thực đối với một nhà văn? Trần Dần viết: "Thế nào là trung thành với sự thực? Đầu tiên, sự thực là gì?", "Có sự thực của vũ trụ, của lịch sử, của thế giới, của cách mạng. Lại có sự thực trong nước, từng địa phương, -từng ngành, từng giới, từng nghề, từng gia đình và từng người một nữa. Trong mỗi người cũng lại có triệu vấn đề, mỗi vấn đề là một sự thực (...) Tức là: những vấn đề, hiện tượng của xã hội, của con người là sự thực."

3- Nhà văn phải phục tùng sự thực hay phục tùng chính sách, chỉ thị, phục tùng tuyên huấn? Trần Dần trả lời: "Sự thực lớn gấp triệu triệu lần bất cứ chỉ thị, lý luận nào ... Nếu như sự thực ngược lại chính sách chỉ thị, thì phải viết sự thực chứ không phải là bóp gò sự thực vào chính sách. Không bao giờ được biến chính sách, chỉ thị thành định kiến "đinh ninh" (...) Người viết chỉ viết do thôi thúc của thực tế. Những chân lý lớn, nhỏ, anh ta tự giác thấy ở cuộc sống, ở quân đội. Không phải viết để vừa lòng Tuyên huấn, vừa lòng cấp trên. Để có cái danh phục vụ kịp thời. Một triệu lần, không có mùi mè giác ngộ, phục vụ gì cả! Cái áo không thể che được mùi thối trong ruột. Cách mạng không cần những người vỗ tay hoan hô nhắm mắt. Những anh hót ca chính sách. Thậm chí những anh "thày cúng chính sách", leng keng bóp méo, nghèo nàn. (...) Liệu cứ viết như một anh thày cúng ê a căm thù yêu nước xông lên, có phải là trách nhiệm không?"

4 - Trần Dần mô tả bộ mặt thực của văn học kháng chiến: "Có thể nói văn chương hiện nay nhiều cái giả tạo (giả trá nữa). Gọi đúng tên nó là chủ nghiã công thức, giản đơn, sơ lược. Tức là người viết đặt ra một cái khuôn nhất định, rồi gò ép mọi sự thực vào đó.

"Tả anh hùng chả hạn thì là: căm hờn, vào bộ đội rồi anh dũng lập công. Đối trên thì phục tùng kỷ luật (...) Lệnh gì là làm ngay không thắc mắc, hoặc có thắc mắc thì phê bình sau (...) Đối bạn thì giúp đỡ, thân ái phê bình, ai ai cũng mến (có người nào như vậy không?) Đối với đảng thì mở mồm là biết ơn. Đối với dân thì yêu mến giúp đỡ. Đó là cái khuôn cho anh hùng. Cái kiểu anh hùng không khuyết điểm (...) ấy thực chất là kiểu iêng hùng gì? Có mùi mè gì của người anh hùng quần chúng không? Có mùi mè gì của nhân văn chúng ta không? Và có thực như vậy không? (...) Vậy mà qua cái khuôn trên kia dập ra thì thành ngòi bút, chậu thau giống nhau cả. Thật là lối sản xuất kỹ nghệ định đem vào sản xuất con người và sản xuất nghệ thuật!

"Tại sao không viết về cơ quan chẳng hạn? Tại sao sợ viết về tình yêu chẳng hạn? Mà viết tình yêu thì y như đưa ra ái tình hy sinh vì Tổ quốc!... Tại sao cứ xuất thân công nông mới đáng viết? (...) Ngày nay, trong văn chương, kẻ thù ghê tởm là chủ nghiã công thức, giản đơn sơ lược. Phải nói trắng ra là nó ở cả người viết, ở cả xã hội (...) Thực thà chỉ có một con đường: Đấu tranh tàn khốc với chủ nghiã công thức giản đơn sơ lược trong bản thân và chung quanh".

Sau cùng Vũ Tú Nam cho biết: "Bản báo cáo Trần Dần viết, không được Cục Tuyên Huấn thông qua, và cuộc họp ngành Văn Thơ toàn quân phải đình lại. Trần Dần càng bất mãn, gây gổ, thường thường bỏ doanh trại bộ đội ra ngoài phố ở, giao du rộng rãi, tự do"[37].

Theo Hoàng Cầm, thì ban đầu đã có nhiều ý kiến thuận của Một vài cán bộ cao cấp trong quân đội (có thể là ba vị tướng lãnh cao cấp trong Tổng Cục Chính Trị lúc bấy giờ: Lê Liêm, Lê Quang Đạo và Trần Độ). Hoàng Cầm kể lại không khí buổi họp mang tính quyết định, như sau: "Đến ngày họp bàn về dự thảo chính sách, Trần Dần được anh em cử ra trình bày.(...) Anh nói say mê, nhiệt tình. Trong cách nói nhiều khi bốc. Mặt anh khi đỏ gay, khi tái lại:"Giả văn nghệ cho anh em văn nghệ sĩ! Phân rõ ranh giới giữa cán bộ chính trị và văn nghệ sĩ. Văn nghệ sĩ phải có sự lãnh đạo của Đảng, nhưng không thể biến thành cái máy v.v…"

Đột nhiên trong không khí hào hứng của gần ba mươi anh em văn nghệ sĩ đang sẵn sàng cởi mở hết để xây dựng một trong những chính sách lớn của Đảng, bỗng có một câu quật lại:"Tinh thần bản đề nghị này chính là một thứ tư tưởng tự do của tư sản. Nó chứng tỏ tư tưởng tư sản đã bắt đầu tấn công vào các đồng chí!" Giá câu nói ấy ở mồm một người thường thì cũng sẽ thường thôi. Nhưng lại ở một cán bộ có đủ thẩm quyền xét lại hay bác bỏ những đề nghị của văn nghệ sĩ, thì bắt đầu có một sự động cựa lớn. Những người trước kia tán thành bản dự án thì bắt đầu trở nên hoang mang"[38].

Người nói câu đó là Tướng Nguyễn Chí Thanh, Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị.

Vũ Tú Nam xác định: "Nghe xong, đồng chí Nguyễn Chí Thanh dặn dò anh em phải coi chừng, đó là quan điểm tư sản, phi Đảng, phi giai cấp, phi chính trị[39]".

[Tran Truong]

● Phê bình Vượt Côn Đảo

Theo Vũ Tú Nam, có ba buổi phê bình Vượt Côn Đảo của Phùng Quán:

"7/3/1955: Chiều thứ bảy, mình [Vũ Tú Nam] và Dần … xin phép không họp chi bộ để đi thảo luận về Vượt Côn Đảo. Ông Tú Mỡ hoàn toàn khen. Mình nói lại rằng Vượt Côn Đảo có những nhược điểm. Anh em bộ đội nói nhiều nhất. Ra về, mình dồn anh Lưu Trọng Lư rằng lãnh đạo cần phải thay đổi, quan liêu và trì trệ quá".

"14/3/1955: Tranh luận về Vượt Côn Đảo lần ba ở trường Nguyễn Trãi, vì CLB Đoàn Kết mắc bận. Họp tới 11 h, vẫn găng hai ý kiến. Trần Dần phê phán: "Nhân vật trong Vượt Côn Đảo là người cụt đầu, không óc không tim"(?!). Ông Hoài Thanh phát biểu trân trọng về cuốn sách. Lê Đạt rất bốc"[40].

Qua những lời này, thì Vũ Tú Nam cùng lập trường với Trần Dần, khác hẳn với luận điệu trong bài Sự thực về con người Trần Dần viết tháng 3/1958. Vậy đâu là sự thật?

Theo Hoàng Cầm trong băng ghi âm:

"Vượt Côn Đảo là một cuốn sách hấp dẫn, khen thì khen lên chín từng mây như bài của các ông Hoài Thanh, Lưu Trọng Lư ... Trên báo Văn Nghệ, ông Hoài Thanh ca ngợi Vượt Côn Đảo một cách quá đáng, thì ông Trần Dần, báo Văn[41] bên này, mới quật lại bằng một bài, đầu đề to tướng: Bạn đã đọc kỹ Vượt Côn Đảo chưa? Bài báo hấp dẫn lắm, Trần Dần trích những câu non nớt của Phùng Quán ra phân tích, cũng chả đụng gì đến các ông Hoài Thanh, Lưu Trọng Lư, mà chỉ vạch ra cái non kém của Phùng Quán thôi.
Phùng Quán nói: Anh đánh em đau quá Trần Dần chỉ cười. Tôi bảo: Trong văn chương được một người đàn anh đánh như thế là tốt, để cậu học tập, có đau mới tiến bộ được. Tất nhiên Phùng Quán nó không giận lâu"[42].

Lúc đó, Trần Dần, chủ trương phê bình tự do, chống lại sáng tác ca tụng, có ý đưa hai cuốn sách tiêu biểu của văn học cách mạng ra để phê bình. Văn xuôi là Vượt Côn Đảo của Phùng Quán và thơ là Việt Bắc của Tố Hữu. Phùng Quán nổi tiếng với tác phẩm đầu tay, viết theo lối văn tuyên truyền, bán rất chạy, trong vòng một năm tái bản bốn lần: Tiểu thuyết Vượt Côn Đảo[43] ca tụng sự can trường của các chiến sĩ cộng sản tổ chức vượt ngục Côn Đảo.

Trần Dần chủ trương viết về bất cứ điều gì, cũng phải viết sự thực, tự phê cuốn Người người lớp lớp của mình trong nhật ký như sau: "Tôi vừa viết xong cuốn Người người lớp lớp. Viết về chiến tranh ở Điện Biên Phủ đấy. Nhưng mà tôi chán rồi. Tại vì rằng tôi ít thấy sự thực của chiến tranh trong đó quá. Và vì rằng tôi ít thấy sự thực của bản thân tôi trong đó quá. Chưa phải là chiến tranh, chưa phải là tôi. Cho nên tôi viết tới hơn 300 trang mà không thích bằng một bài thơ tôi cũng mới làm về chiến tranh: "Anh đã thấy" (Mes douleurs) trên dưới có 6 trang!"[44]

Trước Nguyễn Minh Châu 30 năm, Trần Dần đã đòi hỏi nhà văn phải viết sự thực về chiến tranh một cách quyết liệt và toàn diện: viết sự thực không tô hồng, không nói dối, không nặn ra những anh hùng giả, toàn tim, không óc.

Viết xong Người người lớp lớp, Trần Dần đi Trung Quốc. Khi trở về sách đã in, nhưng Hội Văn Nghệ đánh mất bản thảo Người người lớp lớp (phần 4 và 5)[45]. Như vậy cuốn sách đã in không có phần 4 và 5. Có nghĩa là 2 phần này tác giả viết "không đúng đường lối" chăng?

Chính Trần Dần, cũng không bằng lòng với cách viết của mình, cho nên qua Vượt Côn Đảo, ông muốn phê phán cả một tầng lớp nhà văn chính thống, từ Nguyễn Đình Thi trong Xung kích, Vỡ bờ đến cách Hoài Thanh, Xuân Diệu nhắm mắt ca tụng Việt Bắc của Tố Hữu. Lý do thứ hai, vì Phùng Quán là đàn em, cho nên việc phê bình sách của Phùng Quán cùng với sách Tố Hữu, chứng tỏ họ "không bè phái", chê cả người trong nhóm.

Trần Dần phê bình Vượt Côn Đảo như thế nào?

Nguyên Ngọc viết:

"Bấy giờ Phùng Quán còn choáng mắt lên vì sự thành công của mình. Quán đang tin ở tài năng của mình và chưa kịp bình tĩnh suy nghĩ gì về những nhược điểm, khuyết điểm còn lại. Thì giữa lúc đó Trần Dần viết bài "Bạn đã đọc kỹ Vượt Côn đảo chưa?" đăng trên tạp chí Sinh Hoạt Văn Nghệ ra ngày 1/4/1955.(...) Trần Dần lật ngược tất cả những nhận định trước nay về Vượt Côn đảo, thẳng tay đập tơi bời cuốn sách đầu tay đó của Phùng Quán. Trần Dần nhận định:

Về cốt chuyện "tinh thần chung của nó là hỏng. Mới xét qua cốt chuyện đã thấy nó là một quyển sách ca tụng chủ nghiã anh hùng cá nhân, ca tụng kiểu quân sự bạo động, tình cảm sốc nổi và phiêu lưu". Về nhân vật trong chuyện: "về nhân vật quần chúng thì tôi không hiểu tác giả mắc bệnh gì mà mỗi khi tả quần chúng thì tả họ ngây ngô ... cái nhân vật quần chúng đã bị bôi nhọ quá nhiều".

Về những nhân vật khác, Trần Dần cho là: "tác giả đưa lên những người toàn tim cả mà không có óc. Hay chỉ có một chút xíu". Nói về cái chết của những người anh hùng trong tác phẩm của Phùng Quán, Trần Dần viết một cách vô lương tâm: "Tôi đã không khóc mà lại còn muốn nói rất nhiều về những cái chết mù quáng như vậy. Không phải cứ mang cái chết ra mà cảm động được chúng ta đâu!... Tôi không rỏ một giọt nước mắt nào cho những con người chết như thế. Đó là cái chết của những con người khờ dại ... đảng viên ấy không phải là đảng viên, chiến sĩ ấy không phải là chiến sĩ..." (...)

Suốt cả bài ấy Trần Dần dùng một lối văn đả kích bằng cách chơi chữ, lập lờ, một thứ "thủ đoạn văn chương" mà sau này ta đã tìm thấy lại trên báo Nhân Văn, trong các tập Giai phẩm và Đất Mới của nhà xuất bản Minh Đức. Ví dụ chê một chỗ tác giả đưa lên một khó khăn quá ngây thơ, Trần Dần viết: "lần này là khó khăn con chó".

Một tháng sau Lê Đạt cũng viết một bài phê bình Vượt Côn đảo (Sinh Hoạt Văn Nghệ, số 39 ra ngày 19/5/1955) ý kiến không có gì khác Trần Dần lắm. (...)

Sau khi đã đập Phùng Quán tơi bời bằng một bài phê bình trên báo, sau khi đã làm cho Phùng Quán hoang mang suy nghĩ về tài năng, về trình độ mọi mặt của mình, Trần Dần lại nói riêng với Phùng Quán: "Tao đập là đập bọn chúng nó ngu dốt không biết gì chứ có phải đập mày đâu". (...) Thế là Trần Dần hoàn thành cái thủ đoạn của mình một cách khôn khéo, bắn một phát trúng nhiều mục tiêu: qua phê bình Vượt Côn đảo mà thoá mạ những chiến sĩ cộng sản, qua Phùng Quán mà chửi quần chúng là ngu dốt, tâng bốc Phùng Quán, đưa Phùng Quán đến chỗ đối lập lại quần chúng độc giả và lãnh đạo, lôi kéo Phùng Quán. Trần Dần đã thành công trong việc đó thật"[46].